Në përgatitjen e këtij botimi, autori përveç që ka konsultuar botime të ndryshme kushtuar “harapëve” (zezakëve) me vlerë janë rrëfimet e individëve të ndryshëm të cilët kanë jetuar e bashkëpunuar me ta në Ulqin. Ne këtë aspekt fotografitë e komunitetit të zezakëve të cilat janë dëshmi autentike e një kohe të shkuar në qytetin e Ulqinit.
Në kuadër të tekstit të albumit autori prezanton të dhëna në lidhje me vendosjen e zezakëve, që në Ulqin janë quajtur “harapë”. Në veçanti theksohet për disa familje detare ulqinake (Fici, Shurdha, Shepeteja etj.) të cilat kanë lundruar si tregtarë në Adriatik e Mesdhe, duke sjellë me vete zezakë, të cilët me pas i kanë sistemuar në punë dhe në familjet e tyre. Me vendosjen e tyre në Ulqin, ata kanë marrë mbiemrat e familjeve ulqinake, të cilët i kanë përdorur si dëshmi e identitetit të tyre. Të dhënat për numrin e zezakëve në Ulqin janë të ndryshme, varësisht prej viteve dhe autorëve të ndryshëm.
Ulqini si vendbanimi i ri i zezakëve
Pas rënies së Ulqinit nën Perandorinë Osmane në shek. XIV, vendosja e zezakëve në Ulqin ishte bërë dukuri e kohës, ndërsa autoriteti i familjeve ulqinake varej edhe nga numri i zezakëve që kishin.
Detarët turko-arabë me vite kanë grabitur njerëz nga bregu afrikan dhe i kanë shitur si robër në tregun në Ulqin, por edhe nëpër tregjet tjera gjithandej Evropës, Azisë e Afrikës. Kryesisht kanë qenë shërbëtorë në shtëpia, prona, por edhe në anijet e ndryshme tregtare të kohës.
Tregu i robërve në Ulqin ka qenë më i madhi në Adriatik. Robërit i kanë sjellë nga të katër anët, por sidomos nga qytetet bregdetare. Nuk ka dilemë se në historinë e bujshme të Ulqinit nuk mund të anashkalohet tregimi për robërit afrikanë, e pasardhësit e tyre që sot e kësaj dite gjinden në këtë qytet.
Jo rrallë është bërë edhe tregti me ta, qe dëshmohet edhe nga guri i robërve në Kalanë e Ulqinit, që si dëshmi ekziston edhe në ditët tona.
Pjesë e qytetarëve ulqinakë
Në sajë të rrethanave shoqërore ata u bënë pjesë e qytetarëve të Ulqinit, sepse këtu ata kanë jetuar, punuar në det si pjesë e ekuipazhit të anijeve të ndryshme, kanë punuar tokën, vjelë ullinjtë, janë marrë me peshkim etj.. Jeta e harapëve (zezakëve) në Ulqin, ishte identike si qytetarët tjerë në këtë qytet. Ata nuk ishin të diskriminuar në sajë të racës dhe ngjyrës së tyre, e kundërta ishin pjesë e pandarë e familjeve ulqinake, të cilët i kanë mbështetur në çdo aspekt si pjesëtarë të familjeve të tyre. Në këtë aspekt, si rrallëkund, në Ulqin në praktikë u dëshmua toleranca dhe solidariteti familjar e shoqëror, që dëshmohet nga shumë fotografi që janë pjesë e këtij albumi.
Prania e zezakëve në Ulqin iu ka bërë përshtypje edhe të huajve të cilët e kanë vizituar Ulqinin, ku me këtë rast autori cekë udhëpërshkruesin çek Jozef Jan Svatek i cili shkruan se “… gjendemi në vendin historia e të cilit është histori e piraterisë në këtë pjesë të Adriatikut dhe në qytetin në të cilin pirateria është ruajtur më së gjati në Evropë. Nga kjo kohë grabitqare kanë mbetur mjaft monumente, e vetëm njëri prej tyre janë zezakët-vendës të vjetër, pasardhësit e robërve që u sollën pronarëve të vet të dikurshëm dhe mbetën këtu. Këtu e kanë mirë, fundja në çka jam bindur, aq e kanë mirë sa që nuk kanë kërkesa të shkojnë ndokund tjetër”.
Me ulqinakët shkuan edhe zezakët
Por, në sajë të rrethanave shoqërore e politike, në sajë të luftës dhe të presionit të Fuqive të Mëdha, Perandoria Osmane ia dorëzon Ulqinin Malit të Zi, në nëntor 1880, kemi dekompozimin demografik të këtij qyteti. Të pakënaqur nga pushteti i ri, shumë shqiptarë të Ulqinit shpërngulen nga qyteti, duke u vendosur në Shkodër e Durrës. Me këto familje ulqinake janë shpërngulur edhe zezakët të cilët ishin pjesë e atyre familjeve. Nga ajo kohë e deri në ditët tona janë të pranishëm zezakët në qytetin e Shkodrës, të cilët me krenari cekin se janë nga Ulqini.
Në mungesë të martesave dhe të shtimit natyror, zezakët në Ulqin janë zvogëluar shumë, andaj edhe prania e tyre mbeti simbolike, ndërsa afro-ulqinakja e fundit nga të dy prindërit File Kastati ka vdekur në Ulqin në vitin 2022.
Fotografitë si kujtim
Në fund duhet thënë se nuk ka banorë nga Ulqini apo jashtë tij, e sidomos turistët e shumtë të cilët e kanë vizituar e pushuar në Ulqin e mos ta kenë ndonjë fotografi të realizuar nga fotografi Riza Shurdha. Dhe nuk ka si të jetë ndryshe sepse ky ishte fotografi i parë profesional në Ulqin, ndërsa dyqani “Pinjeshi” në Ranë ishte simboli i fotografisë në këtë qytet për afro gjysmë shekulli. Andaj, sa herë të shikojmë fotografitë e vjetra, do ta kujtojmë Riza Shurdhën, i cili fotografinë e kishte profesion e pasion si rrallë kush, duke mbetur ikona e fotografisë së Ulqinit.