Angazhimi i strukturave të ndryshme për restaurimin dhe konservimin e monumenteve të trashëgimisë kulturore me vlera historike e etnografike, paraqet moment të veçantë vlerësimi, sepse me një veprim të tillë i shërbejmë mbrojtjes së monumenteve kulturore që janë me vlerë jo vetëm lokale por edhe kombëtare. Dhe në gamën e tyre monumenteve bën pjesë edhe Kulla e Çun Mulës, në Kushe të Hotit në Malësi të Madhe, e cila është trekatëshe me moshë mbi dyqindvjeçare.
Mërgimtarët sfiduan pushtetin
Duke parë pakujdesinë e pushtetit, si vendor e atë qendror ndaj monumentit të Kullës së Çun Mulës e njohur si e Kula e Bajraktarëve të Hotit, edhe tash në pluralizëm, mërgimtarët nga Malësia e Madhe u organizuan për të mbledhur fonde për restaurimin e saj, si monument kulture me rëndësi të veçantë kulturore e historike. Nën udhëheqjen e Arian Bajraktarit, i cili është trashëgimtari i familjes se Çun Mulës, arriti të realizojë një organizim perfekt, sepse në afatin kohor prej dy vjetëve arritën të mbledhin 440 mijë dollarë amerikanë. Ishin këto mjete të mjaftueshme për ta restauruar dhe konservuar këtë objekt më rëndësi të veçantë për Malësinë e Madhe, sepse paraqet historinë e veriut shqiptar. Përveç atyre individëve që dhuruan mjetet e nevojshme financiare, emrat e të cilëve janë në pjesën hyrëse të kullës, duhet përgëzuar edhe inxhinierin Zef Çuni i cili ka realizuar projektin e restaurimit dhe ndjekjen e zbatimit të punimeve.
Muzeu “Malësia e Madhe”
Nuk ka dilemë se restaurimi i kullës së Çun Mulës (1818-1896) e cila në popull është e njohur si Kulla e Bajraktarëve të Hotit, është kullë historike, sepse në këtë kullë kanë jetuar dymbëdhjetë breza, nga Luc Gjoni e deri trashëgimtarët e tyre deri në ditët tona. Kjo kullë ka historinë e saj të veçantë sepse ajo është djegur tre herë (1890, 1912, 1919) nga sllavët (malazezë e serbë). Por, goditjen përfundimtare e ka marrë në kohën e diktaturës në Shqipëri në vitin 1967. Ishte koha kur në Shqipëri u ndalua zyrtarisht predikimi i fesë, ku trashëgimtarët e familjarët e Çun Mulës – bajraktarit të Hotit i dëbuan nga kulla e tyre, duke i internuar, ndërsa kullën e “shtetëzuan”, duke e kthyer herë në shkollë e herë në magazinë. Vetëm pas rënies së sistemit monist në Shqipëri në vitin 1991, trashëgimtarët e Çun Mulës u rikthyen në kullën e tyre.
Por, nga data 16 gusht 2024, përfundimisht, kjo kullë ka një emërtim tjetër, u kthye në Muzeun „Malësia e Madhe“. Ishte kjo data e inaugurimit ku ishin të pranishëm mbi dymijë pjesëmarrës nga Malësia e Madhe, Shkodra e vise të tjera shqiptare, brenda e jashtë Shqipërisë. Nuk ka dilemë se numri më i madh ishte nga Malësia e Madhe që është në Mal të Zi, sepse mërgimtarët e saj kryesisht në SHBA, ishin donatorët kryesorë në financimin e restaurimit të këtij monumenti.
Misioni edukativ i muzeut
Në këtë muze janë të ekspozuara artefakte të ndryshme që janë vlerë etnografike e Malësisë së Madhe, por edhe fotografi të personaliteteve nga kjo krahinë dhe më gjerë. Një vend i veçantë i është kushtuar poetit kombëtar At Gjergj Fishta, i cili në vitin 1902 ka qenë famullitar në Hot, ku edhe ka qëndruar në kullën e Çun Mulës, ku ka shkruar pjesë që janë në kuadër të librit monumental “Lahuta e Malcis”. Pikërisht duke vlerësuar veprën e tij në muze ekziston dhoma e At Gjergj Fishtës, si e veçantë në këtë kompleks muzeal.
Në këtë muze, duhet të vendosen shumë dokumente, relikte të trashëgimisë materiale, opinione, përshkrime e studime e botime të autorëve të huaj, që kanë qenë si vizitorë apo studiues në krahinën e Malësisë. Madje, do të ishte e udhës që në një kënd të muzeut, të vendoset një bibliotekë për Malësinë (libra, revista e gazeta).
Ky muze ka vlera edukative e arsimore e kombëtare. Sepse, me nxënësit e shkollave të ndryshme si fillore e të mesme, mund të zhvillohen leksione jo vetëm nga lënda e historisë. Aty mund të flitet për Norën e Kelmendit, Çun Mulën, Dedë Gjon Lulin, Kryengritjen e Malësisë së Madhe(1911), Kuvendin e Greçës(1911), Luftën e Koplikut (1920), Gjergj Fishtën, Prekë Calin, Mul Delinë etj..
Nuk ka dilemë se hartuesit e të dhënave për eksponatet e ndryshme kanë mungesa të të dhënave, sidomos për disa personalitete historike, por shpresojmë se ato do të përmirësohen, duke ofruar të dhëna të kompletuara për ngjarjet dhe kohën përkatëse.
Muzeu në ingerenca të Bashkisë
Të gjithë ata të cilët do të udhëtojnë nëpër Malësi të Madhe nga jugu në Hot e vazhduar për në Kelmend kanë mundësi ta vizitojnë Muzen “Malësia e Madhe”, sepse aty është e prezantuar historia dhe etnokultura e veriut shqiptar. Në këtë aspekt ky muze paraqet një vlerë të shtuar edhe për turizmin kulturor, dukuri e cila ka vlera shumëdimensionale, si për vendas, ashtu edhe të huaj.
Dhe në fund duhet thënë se, pasi në Koplik si qendra administrative e Bashkisë Malësa e Madhe nuk ekziston muzeu, do të ishte e udhës që Kulla e Bajraktarëve të Hotit, që tani quhet Muzeu “Malësia e Madhe” të jetë nën ingerenca të Bashkisë, duke punësuar aty individë profesionalë, që njohin historinë dhe etnokulturën e krahinës dhe më gjerë. Një veprim i tillë do të ishte në favor të mbrojtjes të trashëgimisë kulturore në Malësi të Madhe si kudo në botën e qytetëruar.