Qysh prej Tivarit deri n’Prevezë,
Gjithkund lshon dielli vap’edhe rrezë,
Asht tok’ e jona, prind na e kanë lanë
Kush mos na e preki, se desim t’tanë
Të desim si burrat që vdiqnë motit
Edhe mos marrohna përpara zotit.
Pashko Vasa
Vetëm 22 km larg nga Ulqini, Tivari të pret nën hijen e Rumisë, ku qëndron edhe kalaja, një xhevahir i së kaluarës së tij kur njihej si Antivari i Albania Venetos. E vetmja kala që nuk gjendet buzë detit, por mu në brendësi, diku rreth 4 km larg.
Rruga kryesore e Tivarit të Vjetër, nën bedemet e kalasë së rrethuar me mure veneciane, në ditën që vendosa ta vizitoj me mikun tim Mentor Llunjin, shkëlqente nga aroma e verës. Tani po fillonte të ndihej në ajër një zhurmë e gurgdhendësve të cilët po meremetonin kalldrëmin e ri.
- Po këta, pohoi Mentori, s’ka tjetër përveçse shqiptarë! “Tungjatjeta burra?”, u foli shqip.
- Puna e mbarë!, as një as dy unë…
- Mbarë paç! Mos je ti Samiu i “Përputhen”?
Filluan të gjithë të qeshnin me të madhe, edhe pse që nga pushtimi nga Mali i Zi më 1878, shqip-tarët janë mu ata që dinë të flasin me gurë, bëjnë be mbi gurë dhe mbi të gjitha tani ata po e punonin rishtas atë çka të parët e tyre punuan moti…
Zëri i imamit së xhamisë së Omerbashës (ndërtuar më 1662), thirrja për lutje (ezani) i Ismail ef. Hysajt e thyen disi monotoninë e një dite jo të zakontë. Edhe ky, shqiptar nga Sjerçi i Krajës, ligjëron shqip, flet shqip, edhe pse shkollimin e ka kryer në gjuhën sllave… - E dini ju pse shqiptarët gjuhës sllave i thonë “nashke”, i pyes unë?!
Kur u dyndën sllavët në trojet tona, shqiptarëve u thanë të flasin gjuhën e tyre. Fjala “nashke” domethënë “e jona”, kurse vojvoda malazezo-shqiptar Marko (Miljanov) Milani pohon: “Në Kuç ne flasim edhe nashke dhe me shqiptarët malësorë arbanashke”.
Edhe pse kanë kaluar shumë vite nga pushtimi i saj, ku pas një rrethimi dymujor (10 000 gjyle to-pi) qyteti u rrafshua tërësisht nga forcat malazeze dhe më 9 janar 1878 Kalaja e Tivarit iu dorëzua përfundimisht forcave malazeze, të udhëhequra nga vojvoda Masho Vrbica, dëshmitë rrëqethëse mbi rezistencën e shqiptarëve të Tivarit janë të gjalla.
“Në kala nuk kishte mbetur asnjë vend i mbrojtur, sikurse edhe asnjë hapësirë e sigurt ku të mund të transportoheshin të plagosurit. Ibrahim Beu dha urdhër që xhamia, e cila gjendej në një pikë të lartë të kasabasë, të përdorej si spital dhe këtu ngriti flamurin e gjysmëhënës së kuqe. Por malazezët vijuan të gjuanin edhe në drejtim të këtij objekti duke i shtuar edhe më shumë dhimbjet dhe vuajtjet e të sëmurëve dhe të plagosurve.
Në fillimin e rrethimit popullsia e Tivarit kishte reaguar pozitivisht duke marrë pjesë me zell në aksionet mbrojtëse të kalasë. Por, me rënien dëshmor çdo ditë të 30-40 personave, me shtimin e problemeve dhe vuajtjeve, me shtimin e dënesjeve dhe kërkesës për ndihmë që vinte nga gratë dhe fëmijët, me djegien e shtëpive dhe, si përfundim, dëmet që shkaktonin çdo ditë bombardimet e 18 topave, kishin nisur ta thyenin qëndrueshmërinë e ushtarëve dhe të popullsisë vendase për t’i bërë ballë sulmit malazez.
Megjithë mungesat dhe vështirësitë e shumta me të cilat u përball, kalaja i bëri ballë rrethimit për 59 ditë. Ajo ishte shkretuar e gjitha si pasojë e dëmtimeve që kishte pësuar dhe, në këtë mënyrë, malazezët kishin shtënë në dorë vetëm një rrënojë. Nëpër tunelet dhe kthinat e saj u gjetën të fshehur rreth 2 600 pleq, gra e fëmijë, të cilët ishin në kulmin e varfërisë.
Rreth 800 roje të sëmurë dhe 200 trupa të tjerë të plagosur u dorëzuan te malazezët. Gjatë gjithë kohës së rrethimit kishin rënë rreth 800 dëshmorë, prej të cilëve 500 qenë ushtarë. Ndërsa numri i atyre që vdiqën si pasojë e sëmundjeve nuk janë llogaritur në shifrën e mësipërme.”
Pas një mbrojtjeje heroike, komandanti i Kalasë së Tivarit, Ibrahim begu, së bashku me Selim be-gun dhe Shaban beg Bushatliun, kur deshën t’ia dorëzonin shpatën Knjazit Nikollë, ai e refuzoi atë duke u thënë trimave shqiptarë: “Mbasi e keni ruajtur dinjitetin ushtarak, mbani me krenari shpatat tuaja”
Kalaja e Tivarit ende sot nuk e ka rimarrë veten. Më kujtohet që një vizitor i kohës, Mihail Pe-troviç Varava, në librin e tij ”Mali i Zi”, botuar më 1903, shkruan: “Qyteti ka një pamje të trishtë. Kam një ndjenjë pakënaqësie në zemër. Në çdo hap ndihet lidhja ndërmjet jetës dhe vdekjes.”
Nga vjen emri i Tivarit? Sipas Hyancinthe Hecquard, në librin e tij “Historie de la Haute Albanie ou Guégarie”, ai shkruan:
“Tivari (Antivari), kryeqendra e krahinës me të njëjtin emër, është rezidenca e nji mudiri, i zgjedhur zakonisht ndërmjet bejlerëve vendas e nji kadiu dhe selia e një kryepeshkopi latin (përdo-rimi i fjalës latin me kuptimin katolik). Emri Antivari (Ante-Barium) lidhet me vendosjen e tij për-ballë Barit, qytet i Puljes”.
Kurse te studiuesi Jahja Drançolli (libri “Në kërkim të historisë mesjetare arbërore”), gjejmë këto fakte që duhet t’i përmendim;
“Këtej Tivari (Antibari, lat. mesjetare Antibarum, Antivarum, ital. Antivari), gjente mbështetje te fortifikata bizantine Antipargoi, të cilën e përmend kronisti bizantin i shek. VI Prokopi. Qyteti gjendet 5 km larg buzës së detit me një fushë me ullishtë dhe me vreshta rrushi, e cila gjatë gjithë shekujve ruajti bukurinë e saj. Qyteti gjatë mesjetës ishte i rrethuar me mure të larta, të cilat në perëndim formonin një bastion (il batone detto Gavodolla, Gavadola)”.
Sa është praktikuar gjuha shqipe në Tivar? Nga burimet mesjetare Noel Malcolm (Agents of Em-pire) pohon:
“Pavarësisht nga përkatësia fetare, shumica e popullsisë ishte sllavishtfolëse. Një studim i të mërguarve nga Tivari në Venedik tregon se ata ishin shumë të lidhur me të mërguarit nga qytetet lart në Veri – Budva dhe Kotorri – sesa me ulqinakët; për këtë ndoshta luante rol gjuha.
Por, ndërsa shqiptarët ishin pakicë në popullsinë e vetë Tivarit, në raportin e vitit 1553, Guistini-an-i vërente se në fshatrat përreth përdoreshin të dyja gjuhët; e tërë kjo anë ishte zonë ku botët shqipfolëse dhe sllavishtfolëse puqeshin me njëra-tjetrën dhe dygjuhësia duhet të ketë qenë e za-konshme”.
Siç vërente Gistunian-i, “disa njerëz e mendonin Tivarin si pikën fundore të Shqipërisë dhe filli-min (duke shkuar në kah të veriut) e Dalmacisë”
Mu për këtë më bën përshtypje kur zyrtari i lartë venedikas Giovanni Battista Guistinian-i, në një vizitë Ulqinit thotë:
“Këta shqiptarë kanë zakone barbare”. Fill pas këtyre fjalëve, ai shtonte: “A thua se kjo dëshmi e barbarisë së shqiptarëve – se ‘ata flasin gjuhën shqipe, që është krejt e ndryshme nga ajo dalmate (sllave)”.
Në mesin e shekullit XIV, qyteti i Tivarit ishte më i madh se Ulqini (me 2 500 banorë kundrejt Ul-qinit me 1 600 banorë) dhe më i begatë: territori bujqësor që i përkiste Tivarit kishte sipërfaqe më të madhe dhe qyteti ishte në gjendje të eksportonte sasi të mëdha vere dhe vaji.
Nuk duhet harruar edhe Argjipeshkvia e Tivarit, e ngritur në vitin 1089, që pasqyronte mëvetësinë e rajonit; ajo numëronte ndër sufraganet e veta Ulqinin, Suaciumin (Shasin), Shkodrën, Drishtin dhe Polatumin (Pultin), në veri Kotorrin dhe së fundmi trevat e Serbisë dhe Bosnjes që ishin më në varësi prej papatit.
Rreth vitit të kalimit të Tivarit nga sundimi i Venedikut nën Perandorinë Osmane ka mendime të ndryshme. Historiografia zyrtare e Malit të Zi, Shqipërisë etj. mbajnë qëndrimin se në vitin 1571 Tivari kaloi nga sundimi i Venedikut tek osmanët. Po le të shohim se çfarë faktesh të reja na sjell studiuesi Ali Bardhi:
“Sipas një hulumtimi të vitit 2016 nga studiuesi turk Mehmet Yavuz Erler dhe ai slloven Dušan Mlačović, duke u referuar të dhënave që jep Evlija Çelebiu në Sejahatname dhe një qëndrimi se si fillim kalimi i Tivarit nga Venediku tek osmanët të ketë ndodhur disa dekada përpara vitit 1571,
Tivari supozohet të këtë kaluar nën sundimin osman në periudhën e sulltan Mehmedit II, porse përgjatë kohës së kryengritjes së Skënderbeut, Tivari t’i ketë kaluar përsëri Venedikut. Fakti që Tivari ka qenë nën adminstrimin e Skënderbeut dhe më pas t’i ketë kaluar Venedikut si rezultat i luftës ndërmjet tyre në qershorin e vitit 1448, e shohim nga një dokument arkivi, i cili u publikua nga studiuesi Jovan Radonić (“Djuradj Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV veku”, 1942):
“Më 1448 Skënderbeu humbi betejën kundrejt venedikasve dhe mbrojtësi i Tivarit Giacommo Delfini Antivari i shkakton Skënderbeut humbje 1 600 ushtarë me shumë të burgosur, ku thelbi i qëndresës ishte ndihma që mërkotasit dhe fshatrat rreth e përqark i dhanë Delfinit.”
Gërmimet e vjetra, të publikuara qysh në vitin 1962, kanë nxjerrë në dritë një kishë paleokristiane në Tivarin e vjetër, e cila i kushtohet Shën Theodorit. Deri më sot është ruajtur një pjesë e murit jugor, një pjesë e vogël e dyshemesë bërë me pllaka guri dhe një kolonë me prerje katrore të mureve bërë nga pllaka prej guri, të cilat gjenden sot poshtë murit jugor të kishës më të re të Shën Gjergjit.
Francezi Guillaume Lejean e vizitoi Tivarin në vitin 1858. Ja si e përshkruan gjendjen e qytetit të vjetër:
“Qyteti i vjetër venecian është gati prej treqind vjetësh një qytet turk, domethënë një rrënim.
Nga ura e tij prej mermeri kanë mbetur vetëm disa kolona. Qyteti i mbyllur nuk ka më shumë se 50 shtëpi; disa qindra banesa që formojnë rrethinat, pothuaj të gjitha të ulëta dhe me një pamje të mjerë: në disa prej tyre sheh ende të gdhendura armët e patricëve venecianë…”
Në fillimin e parë të shek. XVIII, tregtia e Tivarit bëhej me Dubrovnikun, zakonishit me prodhime nga bregdeti shqiptar. Shumica e tregtarëve ishin të besimit islam dhe shumë pak të krishterë. Bëhej tregti me lëkurë, duhan, lesh, peshk të tymosur etj.
Duhet përmendur se edhe Tivari është marrë me pirateri, por vetëm në mënyrë sporadike. Sipas Çelebiut, në vitin 1662, vendet kryesore të veprimeve pirateske ishin Pulja (Puglia), Kalabria (Ca-labria) dhe qytetet e tjera venedikase, nga ku ata “kurrë nuk kthehen me duar bosh”.
Tivarit sot i ka mbetur vetëm një hije nga ditët e tij të lavdishme, sepse faktori shqiptar është tjetërsuar në atë mysliman, kurse ai katolik në malazez…
Spitali rajonal i Tivarit është ndërtuar mbi varrezat e hershme myslimane dhe si i tillë i përngjanë një gur varri. Po ashtu edhe shkolla fillore “Srbija” e bëri të njëjtin gabim.
Por si duket, dikujt kjo trashëgimi nuk i pëlqen dhe fillon ta devijojë një histori ku shqiptarët nuk ishin vetëm gurgdhendësit e fillimit të këtij shkrimi, por ajka e cila e drejtoi Tivarin me shekuj.