Labi dhe Ati janë dy vëllezër. Ata janë të veçantë sepse janë binjak njëvezorë. Pra të ngjashëm “si veza me vezen”, siç thotë populli ynë. Labi është vëllau i madh. Mjaftojnë 5 minuta, andaj edhe mundohet të komandojë dhe udhëheqë gjithmonë lojën. Meqë jetojnë në Ulqin, ata kanë mundësinë që fundjavave të shkojnë te gjyshi e gjyshja në Krajë e që me veturë është vetëm 30 minuta larg. Shkolla tashmë ka filluar dhe periudha e parë e notave është mbyllur, andaj këtë fundjavë Labi dhe Ati do të rrinë dy ditë më shumë në Krajë. Çamarrokët sapo arritën në fshat, meqë është vjeshtë e nuk mund të shkojnë te liqeni, menjëherë kapën pyllin e gështenjave dhe filluan të mbledhin frutet misterioze me mbështjellësin prej gjembave.
Trungjet shekullore të gështenjave jepnin ndjenjën e magjisë. Njëri ngjitej degëve të trasha e tjetri fshihej brenda trungut plak. Hop aty e hop këtu deri sa nata filloi të bie. Gjyshi i ftoi të futen brenda. Edhe pse vjeshtë, këtë vit moti për çudi është mjaft i ngrohtë. Por prapë se prapë mbrëmjet kranjane kërkojnë ndezjen e zjarrit. Oxhaku filloi të qesë tym. Gjyshja preu gështenjat dhe i bëri gati për pjekje. Labit dhe Atit më së shumti ua ka ëndja gështenjat e pjekura. Duke ndenjur pranë oxhakut gjyshja filloi të tregojë:
- Nipat e mi. A e dini se gështenja dikur ka qenë produkti kryesor ushqyes i banorëve të trojeve tona. Dikush thotë se ato i ka mbjellë Aleksandri i Madh kur erdhi këtu që të mbledhë ushtrinë, e dikush thotë romakët gjatë pushtimit të trojeve ilire. Atëbotë kur mundën mbretin ilir – Gentin në vitin 168 para erës tonë. Por, unë do ju tregoj se kush ishin ata që i mbollën gështenjat tona shekullore. Këtë që do ju rrëfej më ka treguar gjyshja ime, asaj gjyshja vetë e kështu brez pas brezi.
Dikur motit në kohëra të lashta liqeni nuk ka ekzistuar fare. Poshtë quhej fusha e Labeatëve dhe ishte një rrafshirë e begatë. Labeatët ishin të lumtur dhe secili punonte dhe kontribuonte në mirëqenien familjare dhe të bashkësisë ku jetonin. Ata kishin për zakon që secili djalë në moshën madhore duhej të mbjellte së paku katër lloj pemësh: një gështenjë, një man, një fik dhe një ulli. Këtë ligj e kishte vendosur plaku i urtë për të cilin qarkullonin legjenda nga më të çuditshmet. Por më interesantja ishte ajo lidhur me moshën e tij që supozohej se ishte i moçëm aq sa fije floku kishte në mjekrren e tij të gjatë. Labeatët punëtorë siç ishin, zbatonin amanetin e të parëve. Në fushë mbollën fiq, rreth tyre mana. Në kodër ullinjë dhe gështenja. Vitet kalonin e numri i pemëve shtohej, veçanërisht gështenjat. Ushqimi nuk mungonte por me ujë nuk i kishin edhe aq mirë punët. Një ditë prej ditësh, bashkë me lindjen e diellit, drejt tyre vinte një kalorës. Ashtu i hipur mbi dorinë e vet dhe diellin prapa shpine fshatarët mundën të dallojnë vetëm shëmbëlltyrën e zezë të kalorësit mbi kuqëlinën e atit. Ndaloi para tyre dhe tani shumë lehtë vërehej fiziku i tij i përkryer i një luftëtari muskuloz ku plagët në trup dëshmonin se kishte dalë ngadhnjimtar nga shumë beteja. - Ujë – tha i huaji, a ka mundësi të më jepni pak ujë?
- Shtëpia është e mikut dhe e Zotit – tha më i moshuari dhe e ftoi në shtëpinë e tij.
Aty u gostit me të gjitha të mirat që dispononin dhe miku i ri në vend se të qëndrojë një ditë e një natë, ai aty qëndroi tridhjetë e tri ditë. Vendasit nuk e trajtuan si të huaj por si të vetin. Për këtë mirësi i huaji vendosi t’i shpërblejë ata. Duke ditur problemin me ujin ai u tha se do t’u ndihmojë që ta gjejnë atë. Diçka i pëshpëriti dorisë në vesh, kurse ai ia dha vrapit. Vrapoi e vrapoi dhe në fund u ndal në vendin që ne sot e quajmë Blacë. Luftëtari aty nguli shpatën dhe u tha fshatarëve që kur ta tërheqë shpatën aty do të fillojë të dalë uji të cilin duhet të kenë kujdes se si e menaxhojnë, sepse ai nuk do të shterrojë kurrë.
Tërhoqi shpatën dhe mrekullia ndodhi. Uji i pastër filloi të dalë nga zemra e tokës. Si rrihte zemra ashtu gulçonte uji jashtë. Mbrëmjeve duhej mbyllur burimi me shtupën speciale të ndërtuar nga peri që krijonin krimbat e mëndafshit që ishin nëpër trungjet e manave. Luftëtari shkoi. Fshatarët u treguan të pakujdesshëm dhe një natë harruan ta mbyllin. Në mëngjes uji kishte zënë luginën deri te zogu i këmbës. Kot kërkonin fshatarët burimin, asnjëri nuk dinte ta gjente. Çdo ditë niveli i ujit rritej. Fshatarët u detyruan të lënë luginën dhe të vendosen në pjesën kodrinore. Morën gjithçka mundën të marrin me vete dhe krijuan vendbanime të reja. Fiqt në luginë mbetën nën ujë sikurse edhe shtëpitë. Trungjet e manave shekullore u shfrytëzuan për ndërtimin e lundrave, së pari primitive njëtrungëshe, e pastaj më të mëdha e më të shpejta. I quajtën lemba dhe në bash vendosën kokën e kalit në kujtim të dorisë së luftëtarit që kishte gjetë burimin e ujit nëntokësor. Labeatët më nuk ishin fshatarë, bujqë, sepse tokat u ikën. Tani u shndërruan në lundërtarë. Amaneti i mbjelljes së katër pemëve filloi të harrohej. Në pikat e larta ku nuk mbërriti uji mbijetuan vetëm gështenjat. Për to u kujdesën edhe më shumë sepse gështenja ishte ushqim, ishte ilaç, ishte energji ngrohëse, ishte lëndë e parë. Ishte jetë…
Dy vëllëzërit ishin shndërruar në një vesh të madh dhe gllabëronin fjalët e gjyshes. Mësuan shumëçka nga tregimi që dëgjuan por tani erdhi koha të shijojnë gështenjat andaj edhe kurreshtja kishte rënë.
Nesër mbrëma është radha ime dhe do mësoni histori tjera të Krajës – u tha gjyshi duke zgjatur dorën plot me gështenja të qëruara dhe gati për ngrënie. Andaj deri atëherë shijoni këto gështenja që janë më të shijshmet e që ne i quajmë xhabenga.
Labi dhe Ati i shijuan shumë gështenjat dhe u bindën se pas tyre nuk kishte më vend për ushqime të tjera.
Gazmend Çitaku