Shqiptarët e Istrias në vitin 1655
Republika e Venedikut mbante marrëdhënie të ngushta dhe jashtëzakonisht miqësore me nënshtetasit turq të Bosnjës dhe Hercegovinës, dhe veçanërisht me shqiptarët, të cilët, duke qenë të fesë katolike, gëzonin mbrojtjen e saj të veçantë.
Në të vërtetë, ata kishin nevojë të madhe për këtë mbrojtje, sepse drejt fundit të shekullit të 18-të, shtypja dhe persekutimet e turqve kundër popullsisë së krishterë (Raja) kishin arritur kulmin.
Këta fatkeq, të mbështetur nga armët e Republikës, u përpoqën disa herë të shpëtonin nga zgjedha e rëndë, por pa sukses; kështu, të mundur dhe akoma më të shtypur, u mbeti vetëm një shpëtim: arratisja jashtë vendit.
Ne disponojmë dokumente të tjera që trajtojnë këtë emigrim; nga këto del qartë se Republika e Venedikut nuk ishte aspak kundër pranimit të këtyre refugjatëve të varfër brenda kufijve të saj, ndërkohë që përpiqej të pengonte çdo migrim drejt shteteve të tjera.
Kjo politikë mund të konsiderohet më shumë se e justifikueshme, nëse marrim parasysh kushtet e mjerueshme të Perandorisë Osmane dhe mendimin e përhapur në atë kohë se fuqia e një shteti varej vetëm nga numri i nënshtetasve të tij.
Kapiteni shqiptar Nicolò Ceeltlina dhe zhvendosja e 400 shqiptarëve në Istria
Njëfarë kapiteni Nicolò Ceeltlina, me kombësi shqiptare, duke dashur të shfaqte përkushtimin e tij ndaj qeverisë veneciane, kishte vendosur të largonte pesëdhjetë familje nga Shqipëria turke, duke formuar gjithsej 400 individë, dhe t’i transportonte ata në Istria nën mbrojtjen e Republikës.
Për këtë qëllim, ai kishte gjetur një vend të përshtatshëm, i vendosur 12 milje veneciane larg Fontanës në Istria, që i dukej i favorshëm për të themeluar koloninë e re. Para se të vepronte, ai dëshironte të sigurohej për fatin e të mbrojturve të tij dhe për këtë arsye i drejtoi një memorandum Superintendentit të Përgjithshëm në Dalmaci dhe Shqipëri, Giovanni Antonio Zen (1655-1656).
Kapiteni Nicolò Ceeltlina premtoi gjithashtu se më vonë do të udhëhiqte një numër edhe më të madh nënshtetasish turq drejt territoreve të dominuara nga Republika, nëse i jepej leja për kushtet e mësipërme.
Shqiptarët që migruan në Napoli në vitin 1675
Që në fillim të vitit 1675, Senati i Venedikut ishte në dijeni se shqiptarët po emigronin me anije drejt Mbretërisë së Napolit për t’u vendosur atje përgjithmonë dhe për t’u regjistruar si ushtarë në ushtrinë e saj.
Për këtë arsye, më 18 maj, famullitari i Perojit, Nicolò Popoviq, pati mirësinë të komunikonte informacione të gjera mbi historinë e fshatit të tij, nga të cilat kemi nxjerrë të dhënat vijuese:
Familjet malazezo-shqiptare të Cërmnicës
Pesëmbëdhjetë familje (77 shpirtra) të ritit ortodoks grek, të ardhura nga Cërmnica, një fshat në Mal të Zi, kaluan nën mbrojtjen e Republikës së Venedikut në vitin 1654. Nën udhëheqjen e Mikael Brajkoviq dhe kryepriftit Mikael Ljubotina, këto 15 familje u vendosën fillimisht në rrethinat e Piranit; por pjelloria e ulët e tokës i shtyu më vonë drejt vendbanimit të tyre aktual, ku themeluan fshatin Peroj, midis Dignanos dhe Pulës. Senati i Venedikut, me një dekret të datës 21 korrik 1657, dhuroi të gjithë tokën e rrethit për këta të ardhur.
Proveditori gjeneral Pietro Civran dhe detyrimi i të arratisurve për t’u kthyer
Më maj 1675, Proveditori i Përgjithshëm Pietro Civran u urdhërua të dërgonte galerën e tij, të shoqëruar nga 4 ose 6 galera të tjera, në pjesët jugore të Adriatikut, me qëllim inspektimin e të gjitha anijeve në lundrim. Duke gjetur aty refugjatë që synonin të hynin në shërbim të Mbretit të Napolit, ata duhej t’i detyronin të ktheheshin, duke i zbarkuar në plazhet më të përshtatshme për t’u rikthyer në shtëpitë e tyre.
Të arratisurit shqiptarë në Napoli
Megjithatë, në fund të majit të po atij viti, ambasadori venecian rezident në Napoli njoftoi qeverinë e tij për mbërritjen e refugjatëve shqiptarë në ato vise, për t’u regjistruar në milici. Senati i Venedikut urdhëroi Pietro Civran më 1 qershor 1675: “…të hetojë me shkathtësi dhe kujdes numrin e personave të larguar dhe autorët e këtij shqetësimi, duke u përpjekur me të njëjtën maturi të parandalojë efektet e tij”.
Shqiptarët që lëvizën drejt Triestes
Senati theksoi në këtë rast se gjithmonë kishte synuar të mbante në shërbimin e saj këtë komb të favorshëm dhe të siguronte që ai të mos transferohej diku tjetër. Ky urdhër u përsërit me një dekret të ri të së njëjtës datë, pasi u bë e ditur më vonë, përmes njoftimeve të marra nga jashtë, se shumë shqiptarë po mendonin të lëviznin drejt Triestes, për të kaluar nga aty në Mbretërinë e Napolit.
Proveditori i Përgjithshëm Civran kreu hetimet e nevojshme dhe, sipas të ardhurve të rinj, u siguroi atyre shtëpi, ushqim, fara dhe mjete bujqësore, duke marrë çdo kujdes për të garantuar që kjo koloni e njerëzve të ndershëm dhe aktivë të lulëzonte.
Për sa i përket kultit, qeveria veneciane lejoi të ardhurit e rinj të përdornin kishën greke në Pula, kushtuar Shën Nikollës, dhe u kundërvu ashpër çdo shtypjeje të paligjshme, të cilat priftërinjtë katolikë shpesh i lejonin vetes. Vetëm nën qeverisjen austriake u ndërtua një tempull në vetë fshatin.
“Unë informoj Senatin se thashethemet se shqiptarët kishin kaluar në shërbim të Mbretërisë së Napolit janë të rreme”. Megjithatë, duket se ai nuk kishte qenë i informuar mirë, pasi më 24 gusht 1675, Senati i dërgoi pasardhësit të tij, Marino Zorzi (gusht-tetor 1675), një nga dokumentet e tij dukale, dhe në të urdhëroi të hetonte rëndësinë e lajmeve të komunikuara nga ambasadori venecian i Napolit në një nga letrat e tij për shqiptarët. Ka të ngjarë të ketë qenë një njoftim i ri për mbërritjen e refugjatëve shqiptarë në ato vise, sepse urdhrat për të monitoruar me rigorozitet detin u përsëritën.
Nga erdhën të arratisurit shqiptarë?
Këtu lind pyetja: nga vinin këta refugjatë dhe a ishin ata vërtet shqiptarë?
Do të ishte tepër e rrezikshme të vendosim për këtë çështje në mënyrë kategorike; prandaj, unë do të kufizohem në paraqitjen e konsideratave të mia, duke lënë lexuesit të formojnë gjykimin e tyre.
Duka, më 17 korrik 1675, i quan këta refugjatë ‘shqiptarë’ kufitarë, pra ishin nënshtetas turq dhe ndoshta shqiptarë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Duka, më 24 gusht 1675, megjithatë, flet për katër kompani që do të dërgoheshin në Bocche di Cattaro (Boka e Kotorrit) për të parandaluar dezertimin e mëtejshëm; gjë që mund të na çonte të supozonim se refugjatët kishin qenë nënshtetas venecianë të Bokës, përveç nëse këto milici ishin destinuar të përforconin ekuipazhet e anijeve luftarake që lundronin në ato ujëra. Sido që të jetë, duhet të vërejmë shqetësimin e qeverisë veneciane për të penguar refugjatët të lëviznin drejt shteteve të huaja, në vend që të qëndronin brenda kufijve të Republikës.