Dragana Erjavshek
Nëse romani “Im atë donte Adolfin” do të ishte një ditë e javës, do të ishte kjo një e diel në agim, nëse do të ishte një stinë, do të ishte fillimi i dimrit, nëse do të ishte një fenomen meteorologjik, do të ishte një shi i imët nga i cili i tëri i lagur arrin nën një strehë dhe mallkon, lehtë, pothuaj sipas një shprehie, vetveten dhe atë që shpiku shiun, edhe kalendarin, edhe orët dhe gunat, por vlerëson momentin e vetmisë në tokë të terur.
Kështu ndihet edhe lexuesi pas largimit nga ky rrëfim i zymtë, brutal postmodernist-realist; ai nga pak është i zemëruar, pak më shumë i befasuar, ndërkaq në fund i kënaqur dhe i plotësuar me atë që ka përfituar nga ajo që ka lexuar.
Konflikti qendror është takimi i dy ideologjive që prekin njëra-tjetrën me forcën e së keqes që kanë prodhuar pa matur apo numëruar viktimat që do të lënë në përfundimin e tyre. Ndarja në stalinistë dhe hitlerianë është edhe lajtmotivi i këtij romani, mustaqet që në një moment do t’i hiqen me dhunë, por edhe triumfalisht gjithë fshatit. Lënë mënjanë atë që ishte i shëmtuar dhe i imët në krahasim me babën e tregimtarit, protagonist i këtij romani, Hitleri është ai mashkull që arriti të pastronte çizmet e veta para pragjeve të fuqive evropiane para se të shkelte mbi ta, ai burrë të cilit iu bindën më të mëdhenjtë, më të rinjtë dhe më të shëndetshmit nga ai si më i plotfuqishmi dhe më i lartmadhërishmi pa vënë në pyetje urdhrat e tij. Prandaj babai letrar i Krajës, vetëm pjesërisht për inat, respekton Fyrerin dhe rrezikon me fotografinë e tij dhe njëkohësisht duke imituar pamjen e tij, duke u përpjekur të ndihet më rehat në lëkurën e tij. Nga këndvështrimi i sotëm i mendjeve të arsyeshme, një qëndrim i tillë është bukur mirë konfuz, pasi bëhet fjalë për një kohë kur Hitleri tashmë e kishte humbur luftën. Nga ana tjetër, rinovimi dhe prosperiteti nuk dukeshin ende dhe pyetja është se cili mund të ishte perceptimi i të painformuarve nëse e vetmja gjë rreth vetes së tyre që ata mund të konstatonin do të ishte represioni i ri, varfëria dhe pashpresa.
Për atë Atë, përkundër iluzioneve që e orientojnë, mungesës së kujdesit të tij ndaj familjes dhe egoizmit, lidhemi në mënyrë emotive dhe simpatizojmë që atë që kërkon në fund edhe ta gjejë, për t’u larguar nga pikat e tij të dyshimta të referencës, Kafja e Madhe dhe Ura e Hekurt, asaj pikës kufizuese mes vlerave dhe pavlerave. Emotivja nuk vjen nga autori dhe narratori i tij, por realizohet drejtpërdrejt te recepientët, pasi narratori i Krajës nuk ka empati në rrëfimin e tij. Ai për babanë e tij flet si për një kuti kartoni përplot me zhavorr ndërtimi që e bart nga një vend në tjetrin dhe që në mënyrë konstante i kthehet vazhdimisht ndër duar. Kështu rrëfen edhe për nënën dhe motrën e tij, me një dozë ironie, në detaje, por krejtësisht të matur dhe pa asnjë pretendim se do t’i duhej të zmadhonte ndonjë veprim të tyre për shkak të lidhjes së gjakut.
Shkodra e pasluftës në romanin e Mehmet Krajës ka atë erën e rëndë (post)apokaliptike dhe është shndërruar në një qytet fantazmë (e çmendur, e zymtë, e zezë nën sy, të tillë e përshkruan autori) ku enden hijet e karaktereve të dikurshme, njerëzit e humbur mes botëve, njërës që e mbajnë mend dhe një tjetre që i gjeti të papërgatitur për rendet e reja shoqërore, të pafat secili në mënyrën e vet, të deformuar në të njëjtën mënyrë. Gjatë rrugës humbën të gjitha busullat morale, u larguan nga njëri-tjetri, në vetvete pa apo me gërdallën e vet u shndërrua në mbijetesë vetëm e vetëm për hir të mbijetesës, pa dëshira të mëdha dhe pa destinacione përfundimtare. Prandaj të gjithë personazhet për të cilët rrëfen Kraja janë grupe veçorish të jashtëzakonshme, njerëz të çuditshëm dhe origjinalë, njerëz të shpërfytyruar mendërisht, jo rrallë edhe fizikisht, fatzinj me diagnoza të rënda, pikënisja e të cilëve është frika, e cila degëzohet në dhjetëra marrëzi pasuese. Është e ndershme që autori nuk na la në mosdije, kështu që në fund të romanit të tij ai bëri një pasqyrë të shkurtër të fateve të Myrto Ftjanit, të Izet Smajlit misterioz, Shehnazës, Dan Selmanit, Zefit të çmendur, madje edhe të plakës që shiste sarikanë.
Ky është roman edhe për një bredhje, për kërkimin, më shumë atë meditativ të qenies së vet që asnjëherë nuk është realizuar plotësisht që kur i dështoi plani i parë, por edhe për kërkimin fizik nga Kraja në Shkodër dhe anasjelltas për diçka që Ati, ndonëse as vetë nuk është i sigurt se çfarë është ajo, mund ta pushtonte me duar. Dhe ajo bredhje nuk do të ishte aq e theksuar po qe se në një moment nuk do të zëvendësohej me një prehje, me mungesën e plotë të aksionit dhe aktivitetit, në momentin kur protagonisti mbyllet brenda katër mureve të veta.
Me një gjuhë të shthurur të rrugës, të pazarit dhe kafenesë, e cila, duket se, në përkthimin në gjuhën malazeze nuk ka humbur shumë nga lapërdhia e saj origjinale, sepse sharje të ngjashme gravitojnë në terrenet kufitare, Kraja përcjell atmosferën autentike, pasqyron shpirtin e njerëzve të thjeshtë, nervozë dhe të lodhur nga lufta, nga lakmia dhe nga e parealizueshmja, por kundërshtues (më shumë se sfidues). Vëzhgimet e tij janë precize dhe të pasura, ndërsa përshkrimet e tij si kuadro filmi në të cilat ndërrohen imazhi i gjerë dhe ato fokuset në detaje, të jashtme dhe të brendshme, e shkuara e largët dhe e afërta. Kraja rrëfen sikur i drejtohet dikujt që është i pranishëm, me besim të plotë për njohuritë dhe informacionet e tij, që bie në sy sidomos kur bën me dije se për disa detaje nuk është as koha as vendi. Lexuesit nuk i ngarkon me atë që mund të gjendet në librat e historisë, por fokusohet në llojet e njerëzve që asnjëherë dhe askund nuk janë përshkruar ndonjëherë (të paktën jo aq fuqishëm) në atë mënyrë që të përfundojnë në përjetësi. Aludon në disa ngjarje nga e kaluara si Lufta e Taraboshit, por digresionet e tilla zakonisht janë në shërbim të asaj që është aktuale në harkun kohor që përfshin ky roman.
Sidomos, kur bëhet fjalë për veçoritë stilistike të Mehmet Krajës, bien në sy krahasimet e tij, të cilat duket sikur lidhin paprekshmëritë në një ndërthurje kuptimplote, në gjurmët e P. G. Wodehouse. Ai do të shkruajë: “Të ecje nëpër atë vend në një kohë të tillë, të ngjante si të ecje nëpër një ëndërr të keqe, si të ishe futur në një qyp pëgërash, prej nga nuk arrije të dilje dot kurrë.” Ose: “Ëndrra nuk kishte anë tjetër, nuk kishte hyrje dhe dalje, ishte si një mur i vjetër akshihaneje, në të cilin, aty pranë oxhakut, viheshin fotografi kujtimesh, njëra pranë tjetrës.” Këto janë vetëm dy konstruksione që na thonë se romani Im atë donte Adolfin na ka qenë i domosdoshëm në gjuhën malazeze (për herë të parë u botua në vitin 2005 në Tiranë) në një kohë kur letërsia po mbytet në shkurtesa, në asociacione të cunguara dhe devijime të panevojshme nga normat për hir të përshtatjes me format digjitale të komunikimit. Kraja është një autor që nuk i ka harruar modelet e tij të para, por nuk e ka mbyllur shprehjen e tij letrare në themelet e hijeve të të tjerëve, por balancon në mënyrë të përkryer mes dy shkollave letrare, duke gjeneruar një të tretë që një ditë, pa asnjë ekzagjerim, mund ta mbajë emrin e tij.
Përktheu në gjuhën shqipe:
Qazim Muja