Dhimitër Pasko i njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli është mjeshtri i realizimit magjik, rrëfimtar i shkëlqyer, përkthyes i majave të letërsisë botërore, njëherazi edhe studiues dhe financier me kontribute të mëdha për ngritjen e Bankës së Shqipërisë dhe zhvillimin e monedhës kombëtare. Është poet dhe autor-publicist shumë i njohur. Po ashtu është i njohur si kritik letrar edhe për prozën e shkurtër, për të cilën së bashku me Ernest Koliqin cilësohet si themelues i prozës moderne shqipe. Në letërsi është bërë i njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli, por ka shkruar edhe me emra të tjerë arti, si Izedin Jashar Kutrulia dhe Dr. Pas.
U lind më 13 shtator të vitit 1907 në Pogradec. Ishte djali i vetëm (i hasretit) i prindërve Pandit dhe Poles, mes motrave Agllaies e Lirisë. Familja e Mitrush Kutelit (Dhimitër Paskos), rrjedh nga fisi shqiptar Kuteli, i shpërngulur në Mokër e pastaj në Pogradec nga qyteti i Artës, në fillim të shekullit XIX, për shkak të mizorive të Ali Pashë Tepelenës. I ati Pandi, i biri i Pasko Kutelit, ishte rrobaqepës që kish jetuar 24 vjet në mërgim, në Rumani, duke punuar si murator e bojaxhi. Atje kishte mësuar shkrimin e shqipes dhe ishte njohur me disa nga patriotët e kohës, mes të cilëve me Nikolla Naçon.
Pas kthimit në Shqipëri, vazhdoi zanatin e rrobaqepësit dhe të bojaxhiut, e në të njëjtën kohë bënte edhe punën e ndërlidhësit, për të futur dhe shpërndarë në vend librat shqip të shtypura në kolonitë e mërgimtarëve. I burgosur shpeshherë në kohë të Osmanëve, gjatë pushtimit serb e bullgar. Pas shpalljes së Hyrrjetit hapi një librari, e para librari shqipe në Pogradec. Në shtëpinë e tij që bastisej dendur për libra shqip, vinin luftëtarët e kohës: Dervish Hima, Abdyl Ypi, Mihal Gramenua, Telemak Gërmenji, Menduh Zavalani, Themistokli Gërmenji, Pasa Pema, Vasil Tromara etj. Në një mjedis të tillë të mpleksur dhe me përrallat e nënës, Kuteli jetoi fëmijërinë dhe mori bazën letrare. Mbresa të pashlyeshme i lanë më pas dhe librat e librarisë së vogël të atit. Leximet e para të tij lidhen me emrin e Naimit, Çajupit, Spiro Dinës, Gramenos, Lumo Skëndos, e më vonë edhe të Fan Nolit.
Shkollën fillore e kreu në Pogradec në vitin 1919. Po këtë vit botoi vjershat e tij të para “Mëmës Shqipëri” dhe “Skënderbeu”, në kalendarin “Pogradeci”. Pasi priti dy vjet t’i plotësoheshin kushtet ekonomike familjare, në vitin 1921, Kuteli shkon në Selanik, ku i ati kish mundur t’i siguronte një bursë për në Shkollën Tregtare Rumune. Kishte prirje për letërsi e dëshirë për mjekësi, por, mundësitë iu krijuan në degën ekonomike. Në vitin 1926, Kuteli 19 vjeçar, ishte një nga themeluesit dhe drejtuesit e Shoqërisë së nxënësve shqiptarë të Selanikut, ku merrnin pjesë të rinj nga të gjitha shkollat e qytetit. Shoqëria quhej “Kostandin Kristoforidhi”, siç propozoi Dhimitri (Mitrushi).
Nga viti 1924, fillon të botojë në shtypin shqiptar “të jashtëm”, te “Shqipëria e Re” dhe “Kosova”, që dilnin në Kostancë të Rumanisë. Shkrimet e tij flisnin për Atdheun, për ngjarjet e vitit 1924, vajtonin vrasjen e Gurakuqit e të Bajram Currit. Në këto vite Kuteli boton edhe artikujt e parë në fushën e kritikës letrare vlerësime, përshtypje, analiza, të dhëna për autorë e vepra. Por, pjesa më e madhe e shkrimeve i kushtoheshin monedhës, çështjes agrare dhe problemeve ekonomike. Studioi ngjarjet e së kaluarës në fushën e financave dhe kritikoi Bankën Kombëtare të Shqipërisë, duke faktuar spekulimet e saj në dëm të ekonomisë së vendit. Ndër këto shkrime Kuteli përmend më pas “Kriza e koronës dhe Banka Kombëtare”, që u botua si kryeartikull në vitin 1928 në gazetën “Telegraf”. Po atë vit, shteti shqiptar i refuzoi kërkesën për bursë që të vazhdonte studimet e larta , në Paris, ndonëse shkollën e kishte mbaruar shkëlqyeshëm, duke kaluar dy klasat e fundit në një vit.
Në vitin 1928, Kuteli shkon në Bukuresht dhe fillon studimet në Akademinë e shkencave të larta ekonomike, duke punuar njëkohësisht si llogaritar. Banonte në një mansardë, megjithatë ndiqte edhe kurse letërsie, kritike, folklori etj.. Lexonte frëngjisht, rumanisht, italisht, latinisht e greqisht. Ishte anëtar, më pas sekretar dhe në vitet 1931-1934, kryetar i Shoqatës së studentëve shqiptarë të Rumanisë. Në vitet 1928-1933, drejton gazetën “Shqipëria e Re” në Kostancë, në faqet e të së cilës në vitin 1929, hap rubrikën “Shënime letrare”. Duke vazhduar punën e filluar në Selanik për të nxjerrë në pah disa nga vlerat e kulturës shqiptare, sidomos në fushën e letërsisë, Kuteli shkruan artikuj mbi Naimin, Çajupin, Gramenon, Papa Kristo Negovenin, Asdrenin, Hil Mosin, Lasgushin, Loni Logorin, Filip Papajanin, Ali Asllanin etj.. Me pseudonime të ndryshme boton artikuj mbi çështjen e Bjeshkës së Velipojës, të Vermoshit dhe mbi Manastirin e Shën Naumit. Në fushën ekonomike, shkruan rreth monedhës dhe kreditit, për problemet ekonomike dhe abuzimet administrative, si dhe kundër disa koncesioneve që ishin dhënë kapitalit italian – Bankës Kombëtare të Shqipërisë dhe Shoqërisë AGIP, për të shfrytëzuar tokat vajgurore shqiptare dhe për të mbajtur monopolin e karburanteve në vend.
Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko) u diplomua në vitin 1931 dhe në shkurt të vitit 1934, mori doktoratën në shkencat bankare dhe monetare me vlerësimin më të lartë “Diplomam Magnam cum Laudae”. Një nga shokët e tij të shkollës Ionel Zeana, ka shkruar pas më se 60-të vjetësh: “Dhimitër Pasku kreu studimet të shkëlqyera duke u dalluar qysh në fillim si një element i jashtëzakonshëm, jo vetëm përmes kapacitetit të tij intelektual të veçantë, po edhe përmes seriozitetit maturisë, ndërgjeshmërisë, forcës për punë dhe krejt qëndrimit të tij moral, cilësi këto që tërhoqën vëmendjen, vlerësimin dhe mbrojtjen e profesorit të tij të madh të financave, Viktor Slëvescu, prijësi liberal, ish-ministër dhe guvernator i Bankës Kombëtare. Duke e marrë doktoratën në financa, me një tezë të vlerësuar në superlativitet, Dhimitër Paskut (Mitrush Kutelit) iu hapën perspektivat nga më të bukurat, për realizimin e një karriere të shkëlqyer. I angazhuar më së pari si funksionar, ai arriti brenda një kohe të shkurtër të bëhet drejtor i Bankës Kombëtare, duke iu përkushtuar ekskluzivisht ekzigjencave të një profesionaliteti të ngushtë, pa u regjistruar në ndonjë parti politike”.
Gjatë qëndrimit në Rumani, Kuteli punon edhe në Ministrinë e Financave si nëpunës i lartë dhe drejton edhe Bankën e Çernuecit. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Kuteli rrëfen kështu mbi presionet që i vinin: “Unë kam pasur gjithnjë, si bir i një populli të vogël, një urrejtje të madhe kundër idesë së zezë ‘popuj mbi popuj’ ose ‘të mëdhenj mbi të vegjël’, por ‘popuj përkrah popujsh’… Një nga pasojat e para ka qenë një ‘skedë e zezë’, erdhi e ma fali dikush në bankë – Ç’po bënë kështu? Nuk e di ç’të pret? Pse kundërshton që vendin e kapitalit çifut, ta zërë kapitali mik gjerman?”.
Kuteli vazhdon të përkrah ekonominë vendase, derisa e mobilizojnë dhe e nisin në front drejt Stalingradit. Megjithatë, veshur me uniformë, në qëndrimet mes marshimeve, mblidhte këngë popullore moldave, mbante shënime, njihej me njerëz të thjeshtë, me letërsinë ukrainase, thellonte njohuritë e gjuhës ruse. Sidoqoftë, pati fatin të mos i afrohej kurrë Stalingradit, madje as arriti të hyjë në Rusi: një telegram urgjent nga Pogradeci i thoshte se nëna e tij ishte shumë e sëmurë dhe se duhej të nisej sa më shpejt për në vendlindje. E ndihmuan miqtë që i kishte në Bukuresht, të cilët i rregulluan një leje për t’u larguar nga vargu i ushtarëve dhe më pas e përfshinë në një dërgatë ekonomistësh që nisej me shërbim pune në Romë. Mund të arrijë në Pogradec në shtator të vitit 1942. Nëna kishte ndërruar jetë më 28 gusht.
Për pesë muaj, nga tetori i vitit 1942 punon pranë Shoqërisë SASTEB dhe pas kapitullimit të Italisë në Bankën Kombëtare të Shqipërisë, këshilltar në fushën e monedhës me përgjegjësitë e drejtorit shqiptar krahas atij italian, kishte kontakte me gjermanët, sepse nuk ishte dakord me emetimin e monedhës së re, për të financuar ushtrinë e tyre në Shqipëri. Për këtë rrezikonte përndjekjen nga Gestapo, pasi i kishin thënë miqtë që i kishin hapur dosje të zezë në Vjenë.
Më 15 shkurt të vitit 1944, bashkë me Vedat Kokonën, Nexhat Hakiun dhe Sterio Spassen themelon organin e përmuajshëm Revista letrare. Në tetor të vitit 1944, kalon në zonat e pakontrolluara nga gjermanët. Tri javë më pas kalimit në zonën partizane qëndroi në Priskë. E thërrasin në Berat, ku shkon me 8 nëntor 1944 dhe bëhet nëpunësi i tretë në Ministrin e Financave të Qeverisë Demokratike, pas ministrit Ramadan Çitaku dhe sekretarit të përgjithshëm Qirako Harito, si këshilltar.
(Vijon)
(Vijon nga numri i kaluar)
Mitrush Kuteli ishte ndër anëtarët themelues të Lidhjes së Shkrimtarëve, anëtar i këshillit të parë të saj dhe i komitetit drejtues të revistës Bota e Re. Njëherazi, në ekonomi, pas themelimit të bankës, emërohet anëtar i këshillit të parë dhe drejtor i drejtorisë qendrore. Ka ideuar dhe zbatuar disa nga operacionet më të rëndësishme financiare të pasluftës, si vulosja e monedhës, emetimi i çeqeve monedhë, për plotësimin e nevojave të para fianciare, etj..
Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko) jep dorëheqjen në gusht të vitit 1946, pasi nuk pranoi kursin e këmbimit të caktuar nga shteti shqiptar mes lekut dhe dinarit jugosllav.
Kur u hap Instituti i Folklorit, Kutelit iu kërkua nga drejtori Shuteriqi material për lëndën e folklorit dhe ishin fjalët për ta caktuar pedagog. Por mobilizimin e detyruar në Rumani nisën t’ia përflitnin si rreshtim me forcat gjermane kundër Bashkimit Sovjetik, sikur qe pjesë e Rojës së Hekurt.
Më 16 maj të vitit 1947, Kutelin e arrestojnë dhe e dënojnë si “Armik i Popullit”, për “agjitacion e propagandë” me 5 vite heqje lirie. Hetuesin ia bëri kap Beqir Ndou. Pas vuajtjes së dënimit në kampin e Vloçishtit në Maliq, lirohet nga burgu në maj të vitit 1949 me falje. Pas daljes nga burgu familjes Pasko (Kuteli) iu kanos internimi në Kavajë. Dokumentet u damkosën me vulën “Armik i Popullit”. Ai bëri lutje në Ministrinë e Brendshme dhe në kryeministri, por nuk mori përgjigje. Pastaj iu drejtua Fadil Paramit, i cili zgjodhi problemin, që të nesërmen ua zëvendësuan dokumentet e damkosura me dokumente të reja. Kutelit më pastaj i dhanë punë si përkthyes të “Zërit të Popullit”, fillimisht te Mesagjeria te “Burgu i Armiqve të Popullit, Punëtoria Qendrore e Artizanatit e Ministrisë së Punëve të Brendshme në Tiranë” deri në vitin 1953. Ndërkohë transferohet në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri” deri në vitin 1967, ku nga fundi i jetës me shkëputje dhe iu rikthye për njëfarë kohe e drejta e botimit nga vera e vitit 1966 dhe iu dha sërish anëtarësia në Lidhjen e Shkrimtarëve me përkrahjen e Drago Siliqit.
Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli), ndërroi jetë më 4 maj të vitit 1967 nga problemet me zemër, në Tiranë, pa përfunduar dot romanin ilir. Bashkëshortja e tij Efterpi Pasko ndërroi jetë në mars të vitit 1989. Ka qenë prind i tre fëmijëve: Doruntinës, Pandelit dhe Atalantës.
Veprimtaria letrare e Mitrush Kutelit është e begatë, e bujshme dhe e larmishme. Së bashku me Ernest Koliqin, mbahen si bashkëthemeluesit e prozës moderne shqiptare dhe ndër nismëtarët e kritikës letrare me rubrikën sistematike “Shënime letrare”. Madje është autori i parë shqiptar që botoi libra me tematikë kritike. Nga tekstet autobiografike që ka lënë, lë të kuptojë që tekstet më themelore prozë, poezi e kritikë, i ka bërë para se të binte në burg duke nisur nga vitet 1927-1928, dhe duke u përmbyll me vitin 1947. Veprimtaria letrare e pasburgut mund të përmblidhet në lëminë e përkthimit letrar.
Me rastin e 100-vjetorit të lindjes së tij, viti 2007 u shpall “Viti i Mitrush Kutelit” nga ministri i Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, Ylli Pango.
Në vitin 1919, Mitrush Kuteli botoi vjershat e tij të para “Mëmës Shqipëri” dhe “Skënderbeu”, në kalendarin “Pogradeci”. Nga viti 1924, fillon të botojë në shtypin shqiptar “të jashtëm”, tek “Shqipëria e Re” dhe “Kosova” që dilnin në Kostancë të Rumanisë. Në vitin 1938 boton librin “Netët shqiptare me rrëfimet e veta”, të botuara një dhjetëvjeçar më parë te “Shqipëria e Re”. Pas kthimit në Shqipëri, në vitin 1943, boton veprën me novela impresioniste “Ago Jakupi e të tjera rrëfime” dhe librin me poema “Sulm e lot”. Një vit më vonë, në vitin 1944, boton vëllimin me tregime “Kapllan Aga i Shaban Shpatës”, pamfletet satirike-politike “Havadan në havadan” dhe përmbledhjen me këngët e Pogradecit “Këngë e Britma na Qyteti i Djegur”. Në vitin 1946 dorëzo për shtyp librin “Dashuria e barbarit Artan”, që nuk del i plotë.
Kutelit i humbin disa dorëshkrime të rëndësishme pas arrestimit në vitin 1947, i ka humbur romani shkruar për kampin nazist të Prishtinës “Njerëz dhe ujq” dhe 30 dorëshkrime të rilindësve që i ishin besuar nga Ilo Mitkë Qafëzezi, të cilat iu konfiskuan nga Sigurimi. Tre muaj para se të arrestohej e burgosej, përfundoi veprën që më pas do të titullohet “E madhe është gjëma e mëkatit”. Viteve të para të regjimit komunist i humbin novelat “Dashuria e barbarit Artan për të bukurën Galatea”, gjysma e dytë e novelës “Zbulesa e dytë e Pjetër Kulirës nga Liqerasi”, drama “Ura” me motive të legjendës së murimit dhe librat “Rrëfimet me të gjallë e me të vdekur” dhe “Shënimet ekonomike”.
Për t’iu kthyer e drejta e botimit, Kuteli iu përkushtua letërsisë për fëmijë dhe iu botuan veprat “Pylli i Gështenjave” (1958), “Xinxifillua” (1962) dhe ritregimin “Ciklit të kreshnikëve” dhe “Tregime të moçme shqiptare” (1965). Pas vdekjes iu botua vepra “Baltë nga kjo tokë” (1973), “Në një cep të Ilirisë së Poshtme” (1983), poemat “Rrjedhin lumenjtë” dhe “E madhe është gjëma e mëkatit” (1993), “Ditari i ekonomisë” (2013), “Netë moldave” (2015), “Hekuri dhe çeliku” etj. Poema për fëmijë “Pylli i Gështenjave” përmban vargje për Partinë e Punës të Shqipërisë, të cilat sipas mikut të tij, Petraqit, i shërbenin një qëllimi “pragmatist”. Lidhur me jetën dhe veprën e vet, Mitrush Kuteli ka lënë dy tekste autobiografike: “Kujtesa” dhe “Testamenti” (1965), ky i fundit i botuar te e përkohshmja “Hylli i Dritës” në vitin 1994.
Mitrush Kuteli me përkushtim i është qasur edhe publicistikës dhe folklorit. Ka lënë një vëllim me afro 200 këngë popullore moldavishte (që i kishte mbledhur rrugës për në Stalingrad) për botim në Bukuresht, në shtatorin e viti 1942. Vëllimi mbante titullin “Cantece Din Moldova Mica” që përfshinte mjaft elemente imediate të folkloristikës rumune.
Edhe kritika ka qenë veprimtari e punës së krijimtarisë letrare të Kutelit. Ndër kritikët më të rëndësishëm të viteve të 40-ta, Kuteli është autori i parë shqiptar që botoi vëllime me kritikë letrare, përkatësisht “Lasgush Poradeci” (1937) dhe “Shënime letrare” (1944), ku radhitë trajtat e ndryshme të lëvrimit të kritikës nga ana e tij, shënime, recensione, studime dhe ese. Që në rubrikën “Shënimet letrare” që botonte të “Shqipëri e Re” në Kostancë, shkroi për Çajupin, Asdrenin, Shirokën, Asllanin e Migjenin. Kritika e tij për letërsinë e huaj nisi që me përkthimin dhe interpretimin e poetit të njohur rumun Mihai Eminescu, risi në vëllimin “Shënime letrare”, përbën kronika analitike “Vitit letrar 1943”, ku analizohen të gjitha shfaqjet letrare në Shqipëri brenda një viti. Gjithashtu në të njëjtin vëllim, Kuteli është i pari që i prezanton shqiptarëve poetin ukrainas Taras Shevchenko.
Dhimitër Pasko u shqua edhe në lëmin e ekonomisë. Ai la një serë shkrimesh që i kushtoheshin ekonomisë, monedhës, çështjes agrare dhe problemeve ekonomike shqiptare. Studioi ngjarjet e së kaluarës në fushën e financave dhe kritikoi Bankën Kombëtare të Shqipërisë, duke faktuar spekulimet e saj në dëm të ekonomisë së vendit. Ndër këto shkrime ai përmend më pas “Kriza e koronës dhe Banka Kombëtare”, që u botua si kryeartikull në vitin 1928 në gazetën “Telegraf”. Disa leksione të tij mbi ekonominë u botuan në vëllimin “Ditari i ekonomistit”. Vepra tjetër “Shënime Ekonomike” u dogj dhe gjenden vetëm pak kopje në Bibliotekën Kombëtare.
Mitrush Kuteli aktivitetin e veprimtarisë së vet e ka përqendruar dukshëm edhe në përkthime. Lëmin e përkthimeve e nis që me poetin rumun Eminescu gjatë kohës kur ka qenë në Rumani, duke botuar librin me 24 poezi të përkthyera në shqip të poetit rumun. Me përkthime është marrë edhe në burg. Më pas kur përkthente me normë, nga rusishtja përktheu autorë sovjetik të pranuar nga Zhdanovizmi (të rekomanduar nga këshilltarët kulturorë e politikë sovjetikë), si dhe klasikë rusë (Turgenjev, Gogol, Shçedrin etj.), nga rumanishtja, katër a pesë, përktheu disa vëllime të përrallave turke, kineze, persiane (vëllimi “Haxhi Agai”), monologë arabë e polakë. Mblodhi e përktheu këngët popullore të popujve të ndryshëm, si dhe përktheu Elyar dhe Nerudën. I cilësuar “i padëshirueshëm”, përkthimet botoheshin pa emrin e tij.
Pas vdekjes Mitrush Kuteli u nderua me dekoratë për përkthimin e klasikëve rusë nga Ambasada Ruse në Tiranë.
(Fund)