E kam ndier veten të lumtur e të gëzuar kur dy djelmosha të rinj anamalas, që kishin kryer fakultetin për letërsi e gjuhë me sukses të shkëlqyeshëm, e filluan karrierën punuese në Redaksinë e Programit shqip në Radio Titogradin e atëhershëm, sot Radio e Malit të Zi, të cilën asokohe e drejtoja unë. Fjala është për dy talentë të rinj (moshatarë), që premtonin shumë, të cilët do t’i dëshironte çdo redaksi. I pari, tanimë i ndjeri, Basri Çapriqi, punoi në këtë redaksi vetëm gjashtë muaj (1985) dhe vazhdoi karrierën punuese brilante në Universitetin e Prishtinës, kurse i dyti, autori i këtij libri, i ndjeri Islam Pali, karrierën punuese e filloi në këtë redaksi në vitin 1986 dhe e mbylli aty ku e filloi, në vitin 2002. Isha shumë i gëzuar që kisha fituar dy kolegë të rinj, njërin më parë e tjetrin më vonë, sepse isha i bindur se me aftësitë, punën, talentin dhe vullnetin e tyre do të jepnin ndihmesë të madhe në ngritjen përmbajtësore e cilësore të radio emisioneve në gjuhën shqipe, që asokohe ishte e vetmja dritare e informimit të shqiptarëve në Malin e Zi në gjuhën tonë amtare. Për aq sa punuan nuk zhgënjyen as njëri as tjetri, por Islami punoi më gjatë dhe me artikujt, komentet, vështrimet, intervistat dhe shkrimet tjera gazetareske i bëri emisionet shumë më interesante dhe më të dëgjueshme nga publiku. Isha i gëzuar dhe i lumtur për angazhimin e tyre në këtë redaksi, por fatkeqësisht shumëfish më i dëshpëruar kur mora lajmet e kobshme për ndarjen e parakohshme të tyre nga jeta, në kohën kur të dy i nevojiteshin më së shumti familjeve të veta, por po aq edhe vendlindjes dhe do të thosha edhe shqiptarizmit në tërësi.
Pothuajse të gjitha komentet dhe opinionet e botuara në këtë libër tregojnë se sa e ka preokupuar autorin zgjidhja e çështjes shqiptare në përgjithësi, e jo vetëm në Malin e Zi, sa mirë e në thelb e ka njohur atë dhe sa me seriozitet e pasion i është qasur kësaj çështjeje jetike për kombin tonë.
Meqë fjala është për librin që kemi në dorë “Pa idealizime”, titull ky i marrë nga një koment i autorit me të njëjtin titull, që në fillim dua të theksoj se kësaj vepre i mungojnë shumë vështrime, komente, reportazhe, intervista e artikuj tjerë, të emetuar në emisionet në gjuhën shqipe të Radio Titogradit të atëhershëm dhe të Radios së Malit të Zi më vonë, të cilat fatkeqësisht nuk i ka ruajtur autori dhe duket as arkivi i këtij institucioni informativ. Them se mungojnë, sepse jam dëshmitar i emetimit të shumë prej tyre, që nuk gjenden në këtë libër, për shkaqet të cilat i përmendin edhe përpiluesit e kësaj vepre. Edhe përkundër kësaj mungese të madhe, ato që janë radhitur në këtë libër tregojnë se Islam Pali ka qenë gazetar i shkëlqyeshëm, se e ka njohur shumë mirë profesionin e gazetarisë, se ka ditur të hyjë në thelbin e problemit, duke respektuar gjithherë parimet themelore të gazetarisë, duke u bazuar vetëm në të vërtetën, sado e hidhur të ketë qenë ajo. Ai e ka respektuar në maksimum parimin kryesor të gazetarisë, sipas të cilit më mirë është të mos informosh se të dezinformosh. E përmenda këtë parim meqë gjatë gjithë karrierës punuese Islami ka vepruar në kushte të jashtëzakonshme për të dhe për shqiptarët në përgjithësi, por asnjëherë nuk është lëkundur para tyre dhe para asnjë trysnie tjetër. Më vjen keq që nuk kemi në këtë libër asnjë artikull të Islamit nga periudha katërvjeçare e punës fillestare të tij në kohën e monizmit, kur dihet se çfarë censure ka ekzistuar në sistemin njëpartiak komunist. Kur i shtojmë këtij fakti edhe propagandën e shfrenuar dhe të pa mbajtur mend antishqiptare, që është zhvilluar në atë kohë nga qarqet nacional-shoviniste në Serbi e në Mal të Zi, mund të kuptohen rrethanat se në çfarë kushtesh kanë vepruar gazetarët shqiptarë, sidomos në një mjedis joshqiptar, siç ishte rasti i Islamit. Megjithatë ai çdoherë ka ditur me mjeshtëri të shprehë mllefin dhe mospajtimin me politikën e tillë antishqiptare, edhe pse nuk ishte punë e lehtë.
As pas rënies së diktaturës puna e gazetarëve shqiptarë nuk ka qenë më e lehtë. Edhe gjatë kësaj periudhe të vështirë për të gjithë popujt e ish-Jugosllavisë, Islamin e ka preokupuar në radhë të parë çështja shqiptare, e në veçanti pozita e shqiptarëve në Malin e Zi. Ai e dinte shumë mirë se ku qëndron faji për pozitën e palakmueshme të shqiptarëve në këtë republikë të ish-Jugosllavisë, sot shtet i pavarur, dhe për këtë në shkrimet e veta nuk e kursen pushtetin, por as faktorin politik shqiptar, i cili në momentet vendimtare nuk ishte në gjendje të bashkohej dhe të vepronte në mënyrë unike për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Përkundrazi, me sjelljet e tyre të papërgjegjshme, më shumë kanë nxitur përçarjen se bashkimin aq të nevojshëm. Mjafton të lexosh komentin “Pa idealizime” për të kuptuar se me sa mjeshtëri e përshkruan autori patriotizmin e rrejshëm të faktorit politik shqiptar në Mal të Zi: “Çorientimi i zgjedhësve shqiptarë nga politika shqiptare krijoi bindjen se qëllim i politikës shqiptare s’bëhet më atdhetarizmi, por vetvetja. Deklarimet e krerëve unionistë, demokratë dhe progresistë se ‘për bashkim mungoi vullneti i palës kundërshtare’, s’është gjë tjetër veçse demagogji politike.
Lojën politike me lokalizëm, partitë shqiptare e bënë edhe për të ‘shfajësuar’ veten publikisht nga përgjegjësitë e përbashkëta për synimet e papërmbushura përpara elektoratit të tyre”.
Autori e vëren shumë mirë mungesën e tolerancës së partive shqiptare në Mal të Zi, e cila shkon në dëm të të gjithë shqiptarëve, sepse “Me jotolerancën e tashme duket se shqiptarët në Mal të Zi nuk janë të vetëdijshëm se varrosin vetveten dhe ua lehtësojnë punën të tjerëve”. Citat nga komenti “Me jotolerancë politike varroset vetvetja”, shkruar me rastin e shënimit ndaras të dy jubileve, dy përvjetorëve: i themelimit të Forumit Demokratik të Shqiptarëve dhe i Memorandumit për Statusin Special të Shqiptarëve në Malin e Zi.
Pothuajse të gjitha komentet dhe opinionet e botuara në këtë libër tregojnë se sa e ka preokupuar autorin zgjidhja e çështjes shqiptare në përgjithësi, e jo vetëm në Malin e Zi, sa mirë e në thelb e ka njohur atë dhe sa me seriozitet e pasion i është qasur kësaj çështjeje jetike për kombin tonë. Ky ka qenë preokupim kryesor vite me radhë i gjithë shqiptarëve, pra edhe i autorit të librit që kemi në dorë, duke mos harruar shumë çështje tjera të rëndësishme për kulturën, artin, gjuhën, traditat, ekonominë dhe të kaluarën e lavdishme, por të trazuar të vendlindjes dhe qytetit ku kaloi pjesën më të madhe të jetës Islam Pali.
(vazhdon nga numri 948)
Me stilin gazetaresk, me fjali të shkurtra, të qarta e shumë domethënëse, siç e kërkon gazetaria, autori shkruan për Mullinjtë e Millës, që në katundin Millë të Anës së Malit para 20, 30 vjetëve ka pasur afro 50 sish, për Port Milenën si problem ekologjik 100-vjeçar, për fundin e flotës së Ulqinit, e cila dikur kishte 145 anije të vogla e të mëdha, për Lanush – Nuzi Perajn, pleqnar dhe njeri i urtësisë popullore dhe për shumë probleme e çështje tjera. Mënyra dhe aftësia e të shkruarit qartë e thukët dhe stili i përdorur i autorit, të gjitha komentet, opinionet, intervistat dhe artikujt e tjerë i bëjnë të lexueshëm e të kuptueshëm për çdo lexues, qoftë ai bujk, njeri pa shkollë ose njeri me shkollim fillestar, por kënaqin shijen edhe të njeriut me shkollim të lartë, madje do të thosha edhe të akademikut. Kjo kërkohet nga gazetari i mirë e i tillë ishte Islam Pali.
Dua në këtë shkrim të shkurtër të përmend edhe tri recensione, të cilat vërtetojnë aftësinë e autorit për t’u marrë me kritikën letrare, të vështirë edhe për kritikët letrarë me përvojë të gjatë. Fjala është për vështrimin “Hajnrih Bëlli, shkrimtari dhe aktivisti i jetës shoqërore e politike”, që e shkroi dhe e botoi me rastin e vdekjes së nobelistit të dytë gjerman, si dhe për recensionet “Anatemë ndaj monizmit te shqiptarët”, me rastin e botimit të veprës së Basri Çapriqit “Aksidenti i orës shqiptare” (përmbledhje me ese), “Fjala”, Prishtinë, 1994, dhe “Poezi e aktualitetit njerëzor”, me rastin e botimit të përmbledhjes së poezive të Ibrahim Berjashit “E tej malësi e det”, “Rilindja”, Prishtinë, 1984.
Njëmbëdhjetë poezitë e botuara në këtë libër, të shkruara në rininë e hershme të tij, kur ishte në vitet e para të studimeve, tregojnë se Pali ishte edhe mjeshtër i vargut, por që njëkohësisht nxisin keqardhjen te lexuesi që nuk ka vazhduar edhe pas vitit 1980 me këtë lloj veprimtarie letrare. Ndoshta ka thurur poezi edhe më vonë, por do të mund të kenë pasur fatin e shumë artikujve gazetareskë që kanë humbur dhe nuk ka qenë e mundur të përfshihen në këtë botim. Dashuria është ndër temat e disa prej poezive të autorit, por problemet jetësore e preokupojnë më shumë atë. Do të veçoja mërgimin, këtë plagë të vjetër të shqiptarëve, e cila kishte trokitur edhe në derën e stërgjyshërve tanë, siç shprehet autori në vjershën “Amerikë”, të cilës i lutet:
- Amerikë
Mos thirr mysafirë në votrën tënde
të nxirë prej tymit.
sofra jote s’ka gjellë,
buka jote s’ka kripë,
endrrat për ty, te bashkëvendësit e mi
mbesin vetëm ëndrra magjepsëse.
Ky mërgim i mallkuar i ka ndarë njerëzit edhe nga më të dashurit e vet, madje edhe nënat nga të bijtë. Nuk e di nëse është fjala konkretisht për autorin, por sidoqoftë ai e ndien dhe e shpreh këtë dhimbje përmes vjershës “Biseda me nënën”, fjala e së cilës i vjen nga Amerika e largët. Nga kjo bisedë autori shprehet:
Sytë e mi, lot rigojnë
e, mallëngjimi nuk ka fund
nga zemra fjalët burojnë
ky mërgimi i rëndë plumb.
I zgjodha këto dy poezi pikërisht për shkak të shpërnguljes së madhe të shqiptarëve, që fatkeqësisht vazhdon edhe sot e kësaj dite dhe që ka boshatisur edhe deri në njeriun e fundit shumë fshatra të rrethit të Ulqinit, të Krajës, të Malësisë, të Plavës e Gucisë e të Rozhajës, mos të flasim për fshatrat e dy shtetet shqiptare dhe të rajoneve tjera autoktone shqiptare.
Problemin e shpërnguljes autori e trajton edhe në vështrimin “…Ku shkojnë kosovarët, pse n’Kosovë nuk rrinë…?” Citati në vazhdim nga ky artikull flet mjaft: “Njerëzit s’kanë faj. Si Blerimi, Z. M. e të tjerët, shfrytëzojnë rastin e ikjes pa viza me para nën dorë nga një e keqe në tjetrën. Nga njëri, në skajin tjetër të botës, vetëm për të ekzistuar të vdekur për së gjalli. Deri kur me këtë ironi të demokracisë ballkanike?”
Sa thënie interesante e kuptimplote e autorit “…për të ekzistuar të vdekur për së gjalli”, që do të thotë ikin për të jetuar të vdekur!?
Në fund, nuk mund të mos përmend edhe kontributin modest, por shumë të rëndësishëm, që Islam Pali i ka dhënë leksikologjisë shqiptare me mbledhjen dhe botimin në revistat “Fati” dhe “Lemba” të mikrotoponimeve të fshatrave të Anës së Malit: Krythë, Millë, Kosiq, Bojk, Katërkollë, Brajshë, Selitë, Sukubinë dhe Bore të Anës së Malit. Mbledhjen e mikrotoponimeve në disa fshatra Islami e ka bërë së bashku me njërin nga përpiluesit e kësaj vepre, Sabri Halili dhe shfrytëzoj rastin që Halilin dhe Ismet Kallabën, si dhe Shoqatën “Art Club” t’i përgëzoj dhe t’i falënderoj për punën që kanë bërë për të përjetësuar në këtë mënyrë emrin e ndritur të Islam Palit, me të cilin kam punuar dymbëdhjetë vjet, dhe jam takuar disa herë edhe në vitet e ditët e fundit të jetës së tij në New York. Ndarja e tij nga jeta për mua dhe shumë të tjerë ka qenë tepër e dhimbshme, por më gëzon shumë botimi i këtij libri. Është libër i vogël dhe i lehtë për t’u lexuar, por i madh për nga përmbajtja dhe me shumë porosi. Andaj porosia ime do të ishte, posa t’u bien në dorë kjo vepër lexojeni me vëmendje se keni çka të mësoni nga ajo. Lexim të mbarë!
(Fund)