Një vend të një rëndësie të veçantë, në tërësinë e dukurive historike e kulturore të formimit e të zhvillimit të veçantive të trieshianëve, zënë ato të jetës shpirtërore të traditës, ndër to: doket e zakonet vendase, që i kanë rrënjët që nga koha e lashtë. Këto kanë vlerën e normave të krijuara nga përvoja, ligje të pashkruara, në bazë të të cilave drejtohej e qeverisej kjo krahinë. Ato janë mënyra e sjelljes së vendosur tradicionalisht në këtë trevë dhe kanë karakteristikat e saja me të cilat shumë pak dallohen me ato të Malësisë së Madhe, pasi Trieshi është krahinë etnografike e saj. Të gjitha këto kanë evoluar dukshëm , janë shndërruar e ndryshuar , kanë humbur e kanë marrë në rrjedhën e shekujve. Ato duhen vështruar dhe në dhëniet e marrjet kulturore me popujt me të cilët popullatën e këtushme e kanë lidhë dallgët historike të kohërave të ndryshme. Edhe pse ka pasur ndikime të kulturave tjera , trieshianët i kanë respektuar dhe i kanë ruajtur dhe vazhdojnë t’i kultivojnë aq sa munden, edhe në kohën e re, zakonet e vjetra, këngët e tyre të moçme , lojërat (argëtimet) popullore, veshjen dhe të gjitha simbolet (veçoritë) tjera etnografike.
Jeta ose zakonet familjare lidhen me momente të rëndësishme në jetën e njerëzve në Triesh, që nga lindja deri në vdekje. Ato përfshijnë zakonet që lidhen me lindjen e një fëmije, pagëzimin, kungimin, konfirmimin, shkuarjen në ushtri, kërkimin e partnerit, fejesën, martesën dhe në fund vdekjen, d.m.th. funeralin.
Ritet e lindjes
Një vend të veçantë e tejet të rëndësishëm e domethënës në jetën shpirtërore të trieshianëve zë edhe lindja. Ardhja në jetë e një fëmije ka qenë dhe është një ngjarje me rëndësi për çdo familje trieshiane, sepse përtërihet jeta në familje. Ajo e gëzon pa masë çiftin e ri, por edhe të tjerët të cilët presin lindjen e fëmijës. Në Triesh , tradicionalisht më shumë i janë gëzuar lindjes së djalit e më pak lindjes së vajzës, sidomos kur lind fëmija i parë. Me lindjen e djalit , supozohet se “hapet dera e shtëpisë” , fitohet krahu i punës dhe trashëgimtari i familjes, sepse ai konsiderohet “shtylla e shtëpisë ”, ndërsa vajza konsiderohet si e huaj , “ person i derës së huaj”. Dikur ishte zakon që gruaja që lindte të mos dilte nga shtëpia për dyzet ditë që të mos e marrin sysh gratë , që vinin në urim, të cilat thoshin “ mashalla” , “mos e patë syni i keq” .
Te shtëpia e prindërve të nuses, lajmin për lindjen e fëmijës e kumton një më i ri i familjes së dhëndrit, të cilit i jepen dhurata në para ose në mjete materiale. Posa lindte foshnja vihej në djep. Lajmi për lindjen e djalit merr menjëherë dheun (përhapet shpejt) dhe shoqërohet me zakonin e qitjes me armë dhe duke shkëmbyer urime:
“ Të lumtë pushka” e
“ Të lumtë goja”.
Kur lind vajza lajmi shpërndahet më ngadalë dhe nuk qitet me armë, pushkë apo revole.
Lindjes së djalit i gëzohen pa masë jo vetëm prindërit, familja e ngushtë, por edhe farefisi e të afërmit dhe krejt bajraku. Ata në shenjë mirëkuptimi i urojnë duke thënë:
“E paçi me jetë!”
“U baftë njiqind vjeç!”
”U trashigoftë me v’llazën e motra!”,
“ U rritë me nanë e me babë!”
Kur lind vajza urojnë:
“Shyqyr ç’i t’ka p’shtua grueja!”
“ Edhe me djelm pas” !”etj..
Pas marrjes së lajmit për lindjen e djalit dhe të vajzës vazhdojnë vizitat e shumta të burrave e grave të cilët çojnë dhurata të ndryshme për foshnjën (para, komplete rrobash për foshnjën, këmishë, çorape), si dhe ushqime (petulla me sheqer, djathë , mazë) etj..
Prerja e kërthizës
Pas lindjes së fëmijës fillojnë edhe rituale të ndryshme. Kur nëna lind në shtëpi e jo në spital djalit i pritet kërthiza me brisk (mjet prerës i vogël që mbahet në xhep), kurse vajzës me gërshërë, sepse besojnë se kështu do të jetë punëtor ose punëtore. Kërthizën ia pret foshnjës ndonjë grua e shtëpisë e cila është kujdesur gjatë lindjes, ndërsa në mungesë të saj edhe nëna e foshnjës. Nëna i vë në djep fëmijës kundër “syrit të keq” një hajmali.
Shkuarja në lodhnim e nuses
Lehona (nusja) dy javë mbas lindjes së fëmijës ka qenë zakon të shkojë në “lodhnim” te prindërit dhe qëndron atje tri javë. E ëma del te dera për ta pritur dhe i vë foshnjës në gojë një thërrime sheqer, duke i thënë: T’shkoft moti si sheqer.
“Ecatja” , dalja e dhëmbëve të parë dhe prerja e flokëve
Kur fëmija fillon të ecë (“ecatet”) ndihmohet nga prindërit dhe fëmijët e tjerë. Kryesisht fëmija ka filluar të “ecatet” qysh gjashtë muajsh, e kur i ka mbushur nëntë muaj deri në një vjet, ka ecur. Bërja e “hapave të parë” dhe dalja e “ dhëmbëve të parë” është gëzim i madh për prindër.
Kur fëmija fillon të hajë, i japin oriz, të bindur se do t’i ketë dhëmbët e shëndetshëm dhe të pastër.
Para se të ketë mbushur vitin fëmijës nuk ia prenë flokët as thonjtë. Ditën kur fëmija mbush një vjet bëhet “prerja e flokëve të parë”. Nuni (kumbara) e merr fëmijën në prehër, ia “merr flokët” (e qeth për herë të parë) dhe i bashkon disa fije (blej) të flokëve në maje të kresë sipër ballit. Kur ia pret pak flokë, ia qet përpara mbi kokë, e përqafon, e puthë në dy faqe dhe e uron me këto fjalë: “ Kjosh me ymër e u rritsh me jetë t’gjatë!”. Flokët që i hiqen (qethen) i ruan nëna si kujtim dhe nuk i tregon fëmijës për një kohë të gjatë. Kumbara e quan djalin “famull” pastaj i dhuron atij të holla (para), kurse nënës së tij diçka prej veshjes. Nëna e fëmijës i dhuron kumbarës çorapë, këmishë, faculetë (shami xhepi, rubë) etj..