Udhë historike, rruga për në Tiranë!
Për ty qoftë rrenë, për mua është sahi!
Njëmend ashtu është. Tamam ashtu sikurse (shpesh) thotë nipçe im i dashur (Arif) kur është sharmer dhe, po aq, shakaxhi. Për ata që marrin rrugë nga Prishtina (apo cilido qytet a lokalitet tjetër i Kosovës!) për në Tiranën tonë, është rrugë gëzimi. Rrugë hareje, rrugë përmallimi e pikëllimi, në të njëjtën kohë. Kjo s’është përshtypje, është bindje. Kurrë e pa luhatur, madje!
Sot, dy tetor 2o19. Ditë e mërkurë. “Tetori shkundi manaferrat”, (thotë poetja në vargun e saj lirik). Ndjenjë gëzimi e përjetuar me qindra herë më parë, të tërin, me vesh e mbulon me të bardhë! Sot, mbase më e vrullshme se asnjëherë me parë. Dita merrte e mirë. Si të ishte mëngjes pranveror, apo agim i një dite të mirë e me diell shumë, fillim vere!
Ndodhte kështu, pasi që, tashmë u isha lajmëruar miqve dhe kisha caktuar takime me ta, në vendtakimin tonë të dashur, në Tajvan, me shatërvan, në Tiranën tonë që, përkundër të gjithave, malgré tout, siç thonë francezët, përditë e më tepër bëhet (nuse!) më e bukur!
*
I rrëmbyer nga shqetësimi, si i panjohur të ishte, mëndja më vajti që, rrugën nga Vërmica deri në Tiranë, ta quaj Rrugë Historie (me ndajshtimin: të hidhur!). Rrugë lotësh e tjera. Kisha ndërmend edhe shumë emra (tituj) të tjerë, të mundshëm, t’ia ngjis asaj rruge. Heq dorë. Braktis një ide të tillë. Historia, përgjatë asaj Rruge, nxirrte shumë thera e cunga, shenja e fosile morbide, që s’ngjallnin tjetër veçse kujtime të hidhura. Nuk mund e vazhdoj rrugën, se me zë mallkimi, pa nënvizuar, prej se “lindi” rruga e kombit, sikur zhbiu, i futi nëntokë, i fundosi, në mos jo të gjithë, së paku, një pjesë të madhe syresh, bunkerësh që na e nxinin jetën. Heq dorë nga të gjithat, dhe, pa e pasur të qartë, pse, aty për aty, midis rruge, lidha kushtrim se nuk do të vdes, pa e bërë një natë (a më shumë) në qendrën e Bashkisë Fan, me kishën e vogël në mes. Kisha e Shën Markut, a si e ka emrin. (Do t’ia mësoj emrin e vërtetë!). Sa herë kaloj udhës se kombit, në relacionin Prishtinë-Tiranë, veçse etshëm nuk ia puth kryqin kësaj kishëze. Kur gjithnjë mbetet nën nivelin e autostradës, bashkë me komunën e vogël enigmatike e simpatike, aty midis malesh. Komuna Fan ndodhet në pjesën verilindore të Mirditës dhe ka një sipërfaqe prej 175 km². Është njësi administrative e rrethit të Mirditës. Ka klimë mesdhetare kontinentale malore me dimër të ashpër dhe verë të nxehtë…
*
Për një natë në Fan, nuk do t’i jap të gjitha netët e kaluara në Paris, në Londër, në Stokholm, në Nju Jork, në Varshavë e në Jerusalem, në Pragë e në Madrid, në Oslo e në Lisbonë… gjithandej nga kam gjezdisur nëpër dynja (duke llogaritur këtu edhe netët kurrë të paharrueshme në Tiranë e në qytete të tjera, gjanë e gjatë, Shqipërisë!). Kurrë nuk mund t’ia fal vetës kabahatin, pse nuk jam kujtuar më herët, e kam pritur aq shumë, deri në pleqëri të thellë, kur me njërën këmbë jam matanë, e ndoshta ymri nuk me jep vade të kryej këtë amanet që ia ngarkoj vetvetes. E, amanetin duhesh me krye!, porosit melodia jonë popullore, e popullarizuar!
*
Mezi pres të kapërcej pragun (kufitar) të Vermicës e në telefon të zëvendesoj kartën, atë të Ipko-s së Kosovës, me Alb– telekomin e Shqipërisë. Me padurim pres t’i lajmërohem mikut besnik, tiranasit të “natyralizuar”, z. Muharrem Kajolli, me prejardhje të largët nga fshati Gjylekar i Vitisë së Kosovës. Dita ecë (ngadalë!) e mezi mbërrin deri te ora dhjetë e mëngjesit. Nuk durohem më. Muharremit ia cingëroj. Zëri i tij, plotë gjallëri e optimizëm, i gjerë dhe i hapur, si poemë e ditës së re, përnjëherësh sikur m’i çelë te gjitha dyert e të zemërmadhes Shqipëri. Mirë se vjen, më thotë e, sikur ngutët të me pyet se ku gjendem atë çast. Jam në autobus ndërurban. Në relacionin Prishtinë-Tiranë. U kënaqa, ia kthej! Derisa unë ngatërrohem t’i them se jam në afërsi të drejtpërdrejtë, me, me, me… – Rubikun (këtij qyteti të mallkuar dhe zëkeq, të epokës enveriste e, sidomos pas leximit të romanit “Hotel Arbëria” të shkrimtarit Mehmet Kraja, ia kam inat dhe e vetmja pikë e dashur në të është ajo e kishës së vogël, si sumbull që, e pa trazuar, si pëllumb krahshkruar, rri atje në atë lartësi të shkëmbit, si të ishte diku varur midis tokës e qiellit. Muharremi, si një profet i mirëfilltë të ishte, po, po, po e di se je(ni) në afërsi të Rrëshenit, me thotë, (ku ndodhesha me tamam!) dhe, shton: Jo, jo nuk do të mbërrish në shfaqjen e filmit dokumentar kushtuar jetëshkrimit dhe veprës madhore artistike të mikut tonë të përbashkët z. Dhimitër Lala, nëntëdhjetë e kusur vjeç, me prejardhje nga Enkelana (Lexo: nga Pogradeci ynë) që, terë shekullin e punës e ka kaluar në Kinostudion “Shqipëria e Re”, ku ka punuar si operator/realizues. Filmi dokumentar kushtuar këtij kolosi, këtij monumeti të gjallë e legjendar, shfaqet në Milenium 2 dhe fillon fiks në ora njëmbëdhjetë. A do të mberij atje a jo, varet nga i “madhërishmi” autobusi, shpejtësia e tij. Nuk varet nga unë. Jam në mëshirën e autobusit! Duke qenë gati-gati, i sigurt se nuk do të mbërrijë në ketë evenimet, zotni Muharremi, me telefon me premton se do të ma siguroi, një kopje (disk) të atij filmi dokumentar. Të shtrenjtë për mua, aq më parë kur protagonistin e tij e njoh mirë dhe se disketën e filmit të tij dokumentar nga vizita dy javore të kryeministrit të Republikës Popullore të Shqipërisë, Mehmet Shehu, në krye të delegacionit të lartë, në Republikën Popullore të Kinës, në pranverë të vitit, tash të largët, 1966, e kam në tryezë të punës, në shtëpi.
Ura më Pesë Harqe…
Pasi (para)kaloj ethshëm, përskaj Rubikut, (derisa akoma nuk ishte Rruga e Kombit), detyrimisht duhej trupuar për mjedis tij (si “Për mjedis pazarit të Durrësit”, të këngës!). Në mëngjesin e bukur të ditës së mërkurë të dy tetorit, ky vit, me shumë dritë e diell, si asnjëherë më parë, solemne shfaqet Ura mbi Lumin Mat. Tashmë si e braktisur e njohur si Ura e Mbretit tonë (të dashur) Zog. Mallkoj veten (si udhëpërshkrues i pasionuar siç kam qëlluar), pse vonova kaq shumë (i vonuari unë, i vonuari!), e nuk u kujtova kurrë, të ndalem mbi këtë Urë e me krejt pak mund e vuajte hulumtimi, të qes në letër një shkrim çfarëdo qoftë. Të mjaftueshëm, së paku, sa për të tërhequr vëmendjen e udhëtarëve (veçmas atyre nga Kosova), mbi këtë objekt të hijshëm arkitektonik e të kallëzoj historinë e tij. Një gjë të tillë, nuk e bëj as sot e gjithë-ditën. Kënaqem vetëm se ia numëroj harqet dhe se më dalin dy më shumë se “Urës me tri harqe”, e romanit monumental të shkrimtarit tonë me nam botëror, Ismail Kadare.
Një rrëfim mbi Urën më Pesë Harqe, ose Urën e Zogut, do ta thur shumë shpejt. Veç vdekja nëse me del përpara e si bukla e zezë, në ma preftë rrugën!
(vazhdon në numrin 946)
Ura e librave…
Por, sot e këtu, mbase pa përfillur renditjen logjike as kronologjike, me dy fjalë, dua të tregoj për një tjetër urë që, me të drejtë, mund të quhet Ura e Librave në Tiranë!
Ashtu siç e ka emrin Ura e Psherëtimave mbi Kanalin e Madh, në Venedik, po e zëmë. Të gjithë tiranasit me siguri e dinë se për cilën urë është fjala. Ajo është ura më solemne që hedh shtat mbi rrjedhën e lumthit Lenë dhe, pos që lidh dy brigjet e tij, ujëpakët, i bën bashkë dy lagjet më të frekuentuara të kryeqytetit shqiptar: lagjen e njohur Shallvare, me Bllokun zëmadh!
Ia them emrin e “pronorit të librave” të ekspozuara mbi atë Urë. Quhet Bajram Hasani. Garantoj se numri i librave të shpërndarë përgjatë asaj ure, është më i madh se ai i librave të Bukinistëve të famshëm, të ekspozuar për dy anët e rrjedhës së lumit Seine, të Parisit.
-Po, si ia bëni të mbroni nga shiu e të reshurat atmosferike, gjithë atë Univers librash, ndër me të ndryshmet(?), Bajrami me mirësi përgjigjet, sikur pandeh se jemi emnakë.
Vraponi, vraponi… o, burra, te Ura e Librave në Tiranë që, për fat të keq, nuk shënova si ia thanë emrin e vërtetë të asaj ure!
Hélase, thonë francezët, sa keq, njëmend!
Ndeja e kuvendimi në Lux!
Sado që, nga ndeja dhe kuvendimi i shkurtër në kopshtin e tavernës Lux, bashkë me Izetin, që unë ia “francizoj” emrin dhe e thërras Izé(t), me kolegun e tij Rexhep (jo, mazallah Rexhep Taip Erdoganin!), të dy bashkë e sajojnë Revistën letrare të Tiranës me emrin “Illz” (ec e bjeri në fije çka do të thotë kjo fjalë me prejardhje dibrane), në shoqëri edhe me dy lumjanë të tjerë, zotërinjtë Shefqet e Hilmi Hoxhën (mungonte edhe “dashamirësi”, shoku e xhelati i tyre, Enver Hoxha, të formonin një Trio të shkëlqyer që, sakaq, do t’ia theknin këngëve dhe halleve e brengave shekullore shqiptare. Nuk vonon shumë e ia beh edhe miku im i orëve të para, Mikel (Keli) Temo, pedagog në Liceun artistik të Tiranës, piktor i njohur me gamë të gjerë dijesh, ndjesishë dhe eksperiencash jetësore e krijuese, udhëtar i rrugëve të gjata, nga Korça e lindjes, Tirana e shkollimit dhe rritës, Parisi i dritave, fole e artit figurativ me nam botëror, por dhe “banor” i shumë qyteteve të Evropës, sidomos Italisë fqinje, si pjesëmarrës në ekspozita kolektive dhe me ekspozita vetjake arti te Vankuveri i Kanadasë se largët. Pasi e “parkoi” aty pranë biçikletën e tij, do t’i bashkëngjitët tryezës sonë në Lux. Jemi komplet. Në vend të një, tani rreth tryezës, kemi dy skulptorë, Kelin dhe Hilminë që, qysh në dorështrëngimin e parë, me teket dhe, pa lejen e askujt, e quaj pejan! Derisa kryeredaktori, z. Rexhep Shahu, ma sjell numrin 20 të revistës “Illz” me recensionin tim mbi romanin e madh “Prishtina” të Mehmet Krajës, brenda tij, unë, nga ana ime, ia dedikoj librin tim me tregime, “Prozë urbane”, mikut të moçëm, Kelit, duke qenë kështu, i i bindur se, qind përqind, fitoj një lexues besnik, në Tiranë, se paku, për këtë mijëvjeçar!
Pas atij takimi spontan, të pa planifikuar fare më parë, ku më i zëshmi dhe më atraktivi është çuni Izé(t) nga Morini (e jo nga Morina!), pas kallëzimit të aq shumë barsoletave, gazmoreve, mahive e ndodhive, të ndodhura, për të dy anët e gardhit (jo të kufirit!), si me pahir, “Pejanin” siç e pagëzova unë, skulptorin e vyer, Hilmi Hoxhën, e zë tek përmend e flet me respekt për një mikun tim fort të çmuar nga Prishtina: ”Për Fahredin Spahinë, thotë, Hilmiu, kam konsideratë të lartë, për fotot që ka bâ dhe ban, ësht”Xhon Mili (i dytë) shqiptar!” – Hilmi Hoxha, skulptor kuksjan. (Këtë rriskë letre ku Hilmia i shënon fjalët e shtrenjta për mikun, ia jap në dorë Dinit, po sa u ktheva në Prishtinë!).
Sa t’marr testinë me shkue në krue!
Pas, takimit me miq në kopshtin e tavernës Lux, në Tiranë, që del si një kompensim nga terë ajo që, me gëzim prisja të përjetoj gjatë qëndrimit sado të shkurt në Tiranë, avitej vakti të kthehem mbrapsht në Prishtinë. Kësaj radhe me dozë më të madhe zhgënjimi, sasie pezmi më të madh se zakonisht. Gati përherë ndodhë kështu. Udhëtimi nga Prishtina për në Tiranë është udhe e ditë gëzimi, është ditë dasme, ndërsa dita e kthimit, nga Tirana në Prishtinë, më shumë ngjason më ditë pikëllimi. Aq më parë e aq më shumë, kësaj herë kur nga qëndrimi në Tiranë, prisja aq shumë. Si edhe shumë herë më përpara, edhe kësaj radhe, ndodhë pothuaj se e njëjta gjë, nga Tirana kthehem duarthatë, ose mua më shpifet ashtu. “Inati” që ua marr miqve e mikeshave të mi të dashur tiranas, zgjatë aq sa i gjatë është relacioni Tiranë-Prishtinë. Hidhërimi më zgjatë aq (shumë), sa i zgjati fisnikes besnikëria për burrin që po i vdiste: “Sa do të mbash o, zi për mue, sa t’marr testinë, me shku’ n’krue!
Pa zbritur hiç nga autobusi, jam i gatshëm të marr rrugë, me të njëjtin entuziazëm gëzimi e hareje, gjithnjë duke pëshpëritur këngën “me gëzim (po) shkoj në Tiranë”. Dita, pra e marrjes rrugë nga Prishtina për në Tiranë, është ditë gëzimi, kurse ajo e kthimit nga Tirana për në Prishtinë, nuk është e tillë. Ditë e përshkëllirë është ajo! Garant, kështu është për të gjithë shqiptarët kosovarë që, marrin këtë rrugë!