Të flasësh për jetën personale është punë e vështirë, për faktin se njeriu mund të harrojë, të shtojë, ndoshta edhe të devijojë nga e vërteta reale. Mirëpo, realisht periudha e studimeve të gjeneratave të para në Shkodër, ku bëj pjesë edhe unë, është ndër më interesantet në historinë e studimeve për këto treva. Kjo për faktin se ambienti, rrethanat shoqërore, vendi ku kemi studiuar dhe shumëçka tjetër e bëjnë të tillë.
Njohja ime me tokën amë, Shqipërinë, ka ndodhur në vitin 1994, në pranverë, nga një ftesë e kushërinjve që kam në Shkodër. Dhe, të them të drejtën, këtë udhëtim dëshiroja ta bëja për dy arsye: të shihja qytetin amë, të cilin e kemi ëndërruar me nostalgjinë romantike të fëmijërisë; dhe së dyti, të blija antenën satelitore (Sharp), që për kohën ishte shumë në modë dhe zakonisht blihej në Shkodër. Këtë udhëtim e bëra natën nga fshati Skje në Zogaj, së bashku me kushëririn dhe babanë, sepse në atë kohë isha adoleshent në shkollën e mesme.
Kalimi nga liqeni dhe nga ura e Bunës, në reflektimin e dritave të qytetit, të jepte përshtypjen e Venedikut. E nesërmja nuk qe e tillë; panorama e bukur e mbrëmjes qe transformuar në një vend të pluhurosur, të zhurmshëm dhe të mbushur me kaos urban. Nga lagjja Bahçallëk udhëtuam me “urban”, siç i quanin vendasit autobusët e qytetit. Thënë realisht, përshtypja e parë për ëndrrën djaloshare zhgënjeu në përgjithësi.
Kjo ishte njohja e parë me Shqipërinë, vendin e ëndrrave për të gjithë shqiptarët.
Në atë periudhë unë isha maturant dhe, meqë isha në drejtimin e gjimnazit të përgjithshëm (gjenerata e parë eksperimentale), detyrimisht bisedat përqendroheshin në planet e mëtejshme për shkollimin. Jetonim në kohë luftërash në rajon, si në Bosnje e Kroaci, përballeshim me problemet politike brenda Malit të Zi, inflacionin monetar, krizën ekonomike; dhe si zgjidhje e gjithë këtyre problemeve në atë kohë shihej Amerika, ide të cilën e përkrahja edhe unë. Shumica e gjeneratës dëshironim të vazhdonim studimet, por fati ishte i shkruar: gati asnjëri s’arriti të regjistrohej në fakultetet e rregullta (tek-tuk, mbas disa vitesh, një pakicë shumë e vogël e gjeneratës sime përfundoi arsimin e lartë, kush me korrespondencë, kush shkollën e lartë). Atë vit, nga universitetet shqiptare, na dhanë vetëm 20 vende për shqiptarët nga Mali i Zi, shumë më pak se vitet e kaluara.
Në euforinë e regjistrimeve, që shihej me shumë skepticizëm, fitova në degën e Gjuhë-Letërsisë (Shqipe) në Universitetin e Shkodrës.
Atë vit në Shkodër janë pranuar edhe Arsim Kasneci (Dega e Mësuesisë) dhe Albert Zadrima (Dega Histori-Gjeografi), me të cilët pata fatin të jem një kohë të gjatë, pasi banesën vitin e parë e patëm marrë bashkë. Nga gjeneratat e tjera para nesh ishin në Shkodër: Naim Hoxha, Caf Sinani, Fatmir Gjeka, Rexhep Gjeloshi, Fadil Kovaçi, Xheladin Kallaba etj. (të cilët i kam njohur); të tjerët i kam njohur më vonë, e ka pasur nga Malësia, Maqedonia etj. Ata ishin Anton Lajçaj (Tuz), Jasmin Shllaku (Ulqin – Sarajevë), Hanifi Ahmeti, Gafurr Zhaku, Ylber Hasani, Isa Xhemajli (nga Maqedonia) etj. Të gjeneratës sonë nga Malësia erdhën: Leon Gjokaj (Dega e Mësuesisë), Fikret Dinosha (Dega Gjuhë-Letërsi), me të cilët më lidhin shumë kujtime.
Shumëçka harrohet, megjithëse kanë kaluar pak më tepër se dy dekada. Megjithatë, kujtimet mbesin të përjetshme, qofshin të bukura apo të hidhura, sepse janë pjesë e jetës, pjesa më intensive e saj.
Fillimi i jetës studentore 1995/1996 në shtetin amë i përngjan filmit “L’America”, ku ëndrrat dhe nostalgjia zëvendësohen me panoramën e Shqipërisë postkomuniste, një vend që kishte humbur gati çdo gjë që quhej shqiptare. E kjo gjendje më tepër na vriste neve sesa vendasit, të cilët e konsideronin si gjendje normale. Për vendasit, ne njiheshim me termin “kosovarë”, shprehje që kishte ngarkesë negative, që donte të thoshte: i huaj, i padëshirueshëm, i pasigurt. Ndoshta kjo vinte sepse, siç na thanë më vonë vendasit, kosovarët e parë që kishin hyrë në Shqipëri pas rënies së diktaturës kishin bërë punë të këqija. Mua më habiste shumë ky fakt se si ka mundësi që shkodranët, shumë afër gjeografikisht me neve – thjesht vazhdimësi e Anës së Malit përtej kufirit – nuk na njihnin. Shiheshim si njerëz të huaj, si persona të pasur, si diçka që nuk i përkiste tokës shqiptare, si diçka anonime, për shumëkënd edhe të padëshirueshëm, për të cilët dëshironin të dinin çdo gjë.
Të jesh student në vitet ’90 në Shqipëri ka qenë një sfidë e madhe, e cila fillon nga ambientimi me mentalitetin e popullatës dhe përfundon te gjetja e kushteve për një jetë modeste studentore. Pothuajse gjithçka që ndodhte atje për ne ishte e pazakontë dhe absurde. Për shembull, pamundësia për të gjetur qira për banim, sepse thuhej se qiradhënësit nuk e dinin se kush ishim ne dhe çfarë kërkonim atje. Ishte sfiduese dhe ndonjëherë absurde të shpjegoje që ishim studentë dhe se kishim ardhur për të studiuar.
Fatmirësisht, disa nga ne patën ndihmën e ndonjë familjari apo të ndonjë shoku, që mundësonte fillimisht strehimin. Në muajt e parë të qëndrimit, jetuam në kushte të vështira ekonomike dhe sociale, pasi Shqipëria ishte në një gjendje të rënduar pas kolapsit të sistemit komunist dhe periudhës së tranzicionit të egër. Energjia elektrike ndërpritej shpesh, uji ishte problematik dhe ushqimet ishin të shtrenjta. Mbi të gjitha, kushtet e banesës ishin shumë të këqija për një jetë normale.
Një përvojë e paharruar është ajo e javëve të para të vitit të parë. Me Arsimin dhe Albertin, fillimisht patëm një dhomë me qira në një shtëpi të vjetër pranë lagjes Dobraç. Kushtet ishin jashtëzakonisht të dobëta, me lagështirë dhe dysheme prej dheu, por për ne ishte një fillim. Banorët vendas dukeshin të habitur kur shihnin tre djem të rinj që vinin nga “jashtë” dhe që përpiqeshin të përshtateshin me rregullat e jetës atje.
Në Universitetin e Shkodrës kushtet për studime ishin shumë larg standardeve që kemi sot. Bibliotekat kishin pak literaturë dhe shumica e saj ishte e vjetër dhe e paplotë. Megjithatë, mësimdhënësit tanë bënin përpjekje për të na dhënë sa më shumë dije me ato pak mundësi që kishin. Shpeshherë, ne kërkonim literaturë nga të njohurit që ishin në Kosovë, për të plotësuar atë që na mungonte këtu.
Për studentët shqiptarë nga Mali i Zi, ndihma e ndërsjellë ishte shumë e rëndësishme. Gjendja ekonomike na detyronte të ishim të bashkuar dhe të ndanim gjithçka që kishim, nga ushqimi deri te librat. Ndërmjet nesh u krijua një ndjenjë solidariteti dhe mbështetjeje, që vazhdoi gjatë gjithë kohës së studimeve.
Ndërsa vitet kalonin, filluam të përshtatemi më mirë me rrethinën dhe kulturën lokale. Megjithatë, paragjykimet kundrejt nesh vazhdonin, edhe pse ndonjëherë me intensitet më të ulët. Në rrugë shpesh dëgjoje komente si: “Kosovarët e kanë mirë, kanë para”, ose “Kosovarët janë kokëfortë.” Por ne ishim të përkushtuar ndaj qëllimeve tona dhe përpiqeshim ta injoronim këtë gjë.
Një nga kujtimet më të bukura gjatë atyre viteve ishte pjesëmarrja në aktivitete kulturore dhe letrare që organizoheshin në qytet. Shkodra, përkundër të gjitha vështirësive, ishte një qytet me traditë të pasur kulturore dhe artistike. Festat lokale, shfaqjet teatrale dhe aktivitetet letrare na ndihmonin të ndjenim lidhjen me këtë qytet të veçantë.
Në fund të studimeve, megjithëse përvoja studentore ishte shumë e vështirë, për ne mbeti një kohë që e kujtojmë me nostalgji. Përkundër të gjitha sfidave, ishim të vendosur për t’i arritur qëllimet tona dhe për të ndërtuar një të ardhme më të mirë, si për veten, ashtu edhe për komunitetin tonë.
Në vend të përfundimit
Rrëfimi përshkruan përvojat e jetës studentore në Shqipëri gjatë viteve 1995-1996, me fokus te sfidat që përballeshin studentët nga Kosova dhe Mali i Zi. Në një kohë të vështirë socio-ekonomike, studentët ndesheshin me mungesa bazike, si energjia elektrike, ushqimi dhe kushtet e banimit. Përveç vështirësive materiale, ata përballeshin edhe me paragjykime dhe barriera kulturore. Megjithatë, solidariteti mes studentëve dhe përkushtimi për arsim ishin forca kryesore që ndihmuan në përballimin e këtyre sfidave. Teksti ofron një pamje nostalgjike të një periudhe historike dhe tregon se përmes bashkëpunimit dhe vullnetit të fortë, sfidat mund të kapërcehen për të ndërtuar një të ardhme më të mirë.
Fakti i kalimit të kufirit për të ndjekur shkollimin universitar dhe për t’i sjellë vendit një profesion të ri dhe mendësi të re është për çdo lëvdatë për këtë brez që shënoi kthesë në historinë e arsimit universitar në shtetin amë.