Në shkencën historike-artistike të Malit të Zi dhe arkeologjinë mesjetare, ciboriumi i Ulqinit është diskutuar për më shumë se gjysmë shekulli.
Ky objekt i mobilieve kishtare në gur, i thyer dhe pothuajse i harruar, ka tërhequr vëmendjen e studiuesve për vlerën e tij historike dhe artistike. Pavle Mijoviq, i cili ka studiuar Ulqinin dhe të kaluarën e tij për mbi 30 vjet, shpjegon rëndësinë e këtij monumenti.
Sipas tij, stili arkitektonik-dekorativ para-romanesk në Malin e Zi tregon një përzierje të veçantë të plastikës bizantine dhe perëndimore, veçanërisht në ciboriumin e Ulqinit dhe atë të Kotorrit, të cilët formojnë një grup stilistik rajonal.
Mijoviq thekson se Ulqini ka qenë një qytet kufitar.
Ciboriumi i tij, me mbishkrime në gjuhën latine dhe përmendje të perandorëve të Perandorisë Lindore Romake, e vërteton këtë. E njëjta gjë vlen për Kotorrin, ku mbishkrimet latine dhe emri i perandorit të Kostandinopojës shfaqen njëkohësisht. Për dy shekujt e mëparshëm, nuk dihet asgjë për krishterimin në këto qytete apo për ndonjë depërtim të artit para-romanesk në brigjet e Adriatikut të Jugut.
Prandaj, monumentet më të vjetra para-romaneske të Ulqinit dhe Kotorrit nuk mund të datohen para dekadës së parë ose të dytë të shekullit të 9-të.
Ciboriumi i Ulqinit u krijua gjatë një periudhe të ripërtërirë të sundimit bizantin, kur u krijua edhe organizata e re kishtare e qytetit. Më vonë, nga fundi i shekullit të 10-të, Ulqini u bë pjesë e shtetit të Duklës, pastaj nën sundimin e zupanëve, mbretërve dhe perandorëve të Rashkës. Më pas u bë kryeqytet i sundimtarëve të pavarur të Zetës, Balshajve, dhe për një kohë të gjatë qe nën kontrollin venedikas dhe osman, deri në dorëzimin e tij më 1880.
Kisha së cilës i përkiste ciboriumi u gërmua në mënyrë joprofesionale, por gërmimet e para sistematike u kryen mes viteve 1955-1984. Kjo kishë rezultoi të jetë një ndërtesë e vogël me një navë dhe kupolë, një variant i grupit para-romanesk të Zetës dhe Zahumjes, me një tambur tetëkëndor të ulët.
Fragmenti i parë i ciboriumit – një anë e harkut – u zhvendos rreth vitit 1937 nga Qyteti i Vjetër i Ulqinit në Muzeun Kombëtar të Beogradit, ku ndodhet ende sot.
Sipas Mijoviqit, ky transferim u bë për qëllime ruajtjeje dhe studimi shkencor, duke pasur parasysh vlerën e madhe të reliktit. Harku i tij përbëhej nga një shirit ornamental me qarqe trepalëshe të lidhura me nyje. Dy shirita trepalësh formonin rombe dhe shiriti ishte i rrethuar me astragal.
Më vonë, shiriti u gdhend deri në majë, duke e bërë hapjen e harkut më të lartë. Të dy krahët e harkut u shkurtuan pak mbi këndin ku shiriti i harkut takohej me një shirit tjetër me motive të thurura dhe “sy”, që rrethonte harkun.
Në fushat trekëndore mes shiritave gjenden dy kompozime simetrike me luanë që ndjekin një kafshë më të vogël në anën e djathtë, ndërsa hapësira në të majtë mbeti bosh.
Ky monument, me elementet e tij dekorative dhe mbishkrimet, dëshmon për një periudhë të rëndësishme të historisë së Ulqinit dhe lidhjet e tij me botën bizantine dhe perëndimore.
Megjithatë, fakti që ndodhet në Beograd ngre pyetje: a duhet të kthehet ky thesar në vendin e tij të origjinës.
Ciboriumi i zhvendosur në Muzeun e Beogradit
Fragmenti i parë: Fragmenti i parë i ciboriumit – një anë e harkut – u zhvendos nga Qyteti i Vjetër i Ulqinit rreth vitit 1937 në Muzeun Kombëtar të Beogradit, ku ndodhet ende sot. Pjesa harkore e tij përbëhej nga një shirit ornamental me qarqe tripalëshe të lidhura me nyje. Përmes këtyre qarqeve kalonin dy shirita trepalësh, të cilët formonin rombe. Shiriti kufizohej në skaje me një astragal. Këto detaje mund të vërehen nga mbetjet e dy krahëve të arkadës, pasi shiriti u gdhend më vonë deri në majë, duke e bërë hapjen e harkut më të lartë. Për më tepër, të dy krahët e arkadës u shkurtuan pak mbi këndin ku shiriti harkor takohej me një shirit tjetër tripalësh me dy elemente, të zbukuruar me motive “sy”, që rrethonte arkadën nga anët dhe sipër. Në fushat trekëndore mes shiritave me thurje dhe qarqeve të ndërlidhura gjenden dy kompozime simetrike përballë njëri-tjetrit, secili me një luan që ndjek një kafshë më të vogël (ndoshta një kaproll?) në anën e djathtë, ndërsa hapësira në të majtë mbeti bosh.
Poshtë dhe mes këmbëve të luanëve, hapësira është zbukuruar me degë palme. Një kërcell vertikal dhe një zbukurim gjeometrik mbushin sipërfaqet anësore të pllakës në krahët e saj, të cilat vazhdojnë dhe përfundojnë me kryqe.
Përpunimi i figurës së kafshës është realizuar në profil, sipas stilit para-romanesk, por për shkak të konsumimit, detajet dhe linjat nuk dallohen më, përveç hapjes për sytë, ku ishin vendosur gurë të inkrustuar. Studiuesit e hershëm vunë në dukje vizatimin e ashpër dhe jo të saktë, si dhe goditjet e daltës, bazuar në përshtypjen që linin dëmtimet dhe konsumi.
Megjithatë, krahasuar me fragmente më të ruajtura, kjo përshtypje rezultoi mashtruese; gdhendja dhe përpunimi i pllakës së gurit në stilin e plastikës para-romaneske me reliev të cekët ishin ekzekutuar me mjeshtëri.
Relievi nuk del kurrë mbi sipërfaqen e pllakës, por është gdhendur brenda saj, ashtu siç janë gdhendur edhe shkronjat e mbishkrimit.
Sipër kompozimit dhe anës së sipërme të thurjes ndodhet një kornizë, e cila është prerë ose dëmtuar aksidentalisht në kënde dhe sipër. Poshtë, korniza është zbukuruar me një kimation të madh në një abakus të gdhendur cekët. Sipër saj (në sims) gjendet fusha e mbishkrimit me tekst. Një seri palmash pesëpalëshe përfundojnë kornizën nga ana e sipërme. Në anën e pasme të pllakës janë gdhendur brazda për vendosjen e pllakave anësore.
Mbishkrimi i këtij fragmenti të ciboriumit u publikua nga L. Mirković dhe u datua në fund të shekullit VIII ose në fillim të shekullit IX, siç u shënua edhe në Muzeun Kombëtar.
Këtij datimi iu kundërvunë studiues të tjerë, çështje që do të trajtohet më tej pas përshkrimit të fragmenteve të tjera.
Fragmenti i dytë: Fragmenti i dytë vërehet si mbiderë e një dhome dytësore në shtëpinë e Karamanagajve. Ishte i mbuluar me gëlqere, por pas pastrimit që u krye in situ dhe marrjes së një kopjeje të tij, u zbulua se shkronjat ishin të përmbysura. Më pas, u hoq nga dera dhe u ruajt në kishën e kthyer në xhami, e cila ishte e braktisur dhe e destinuar për t’u shndërruar në ndërtesë muzeale. Gjatë përdorimit të tij dytësor, u fotografua nga M. Çanak, atëherë studente e arkitekturës. Një fotografi tjetër u realizua nga Đ. Bošković pasi një pjesë e mbishkrimit në anën e djathtë kishte rënë. Këtë fragment të dëmtuar të mbishkrimit e publikoi J. Kovačević.
Gjatë përpjekjes për ta rikthyer kishën-xhami në një vend kulti, shumë fragmente të plastikës guri, përfshirë këtë pjesë të ciboriumit, u nxorën, u thyen dhe u shkatërruan. Nga kopja e marrë, e cila në fund u “zbut” nga ndonjë presion, u krijua një riprodhim plastik.
Ky, bashkë me riprodhimin e pllakës në Muzeun Kombëtar, u ekspozua në ekspozitën e parë të Muzeut të Ulqinit më 1 maj 1975. Megjithatë, nga ekspozita aktuale, ky fragment u hoq dhe humbi, duke bërë që ky dokument unik me mbishkrimet që përmendnin emrat e perandorëve nën të cilët u krijua ciboriumi të humbasë për shkencën dhe restaurimin e monumentit. Rikonstruktimi u bazua në kopjen e marrë dhe fotografitë e përmendura.
(vazhdon)