(vijon nga numri i kaluar)
Vlerat shpirtërore
Kjo vlerë përfaqëson besimet dhe mësimet fetare, si dhe përfshin përvojat laike të mrekullisë etj. Në këtë kategori do të mund të renditeshin ndërtimet e kultit, të cilat janë të shpërndara gjithandej Krajës dhe që përfaqësojnë bashkësi fetare të ndryshme. Në këtë rast, prania e tyre nëpër fshatra, si dhe prania e ndërtimeve të kultit me përkatësi fetare të ndryshme, përbën një vlerë të jashtëzakonshme të tolerancës fetare të banorëve. Mund të thuhet se banorët e besimit të caktuar i ruajnë me fanatizëm dhe i çmojnë ndërtimet apo rrënojat e përkatësisë tjetër fetare. Kështu, ata e ruajnë një histori të hershme dhe një kulturë të tyre, nëpër të cilën, njëherë e një kohë, kanë kaluar nëpër të.
Treva e Ballkanit Perëndimor i takonte etnosit ilir, e cila gjatë kohërave të ndryshme ishte vendtakim i rrymave të forta shpirtërore, të cilat u përzien me substratin ekzistues shpirtëror, duke krijuar kështu vlera të reja shpirtërore. Vlerat shpirtërore në Krajë u takojnë edhe besimeve të tjera, atyre para fetare, të quajtura pagane. Besimet e tilla nëpër Krajë dhe më gjerë mund të hasen kudo, duke prekur kështu, një vlerë të paprekshme, një vlerë të shenjtë dhe shpirtërore. Ato u përhapën herët dhe u mbijetuan kohërave, ndërsa janë të pranishme, sado në një masë të zbehtë, edhe sot.
Ndër këto vlera, mund të përmendet edhe kushti (kushtimi), i cili është një traditë e vjetër, gjurmët e të cilit janë të pranishme edhe sot në Krajë. Ai ka të bëjë me besën e dhënë Hyjit, përkitazi me një veprim apo sjellje të caktuar. Kështu, premtimi që i jepej Zotit, në Krajë ishte i shenjtë, obligues dhe i përjetshëm. Këtu mund të përmendet ngjarja e ublës në fshatin Ljare, e cila u mbyll për shkak të historisë që ka ngjarë, ndërsa ajo, sot e asaj dite nuk dihet se ku është. Por, këtu është e gjithë karakteristika veçuese e kësaj historie, sepse vendndodhjen e saj e di vetëm një pinjoll i një familjeje, nga të cilët e di vetëm ai më i vjetri, i cili ia lë trashëgim një të riu; ky i fundit detyrohet ta mbajë të fshehtë këtë të dhënë. Kjo ndodh edhe me banorët e tjerë, të cilët nuk kanë njohuri për vendndodhjen e ublës, por nuk e konsiderojnë veprim të mirë po të gjendej dhe të hapej ubla, sepse, sipas tyre, besa e dhënë është më e madhe. Prandaj, siç thotë edhe banori i asaj ane, se “nëse tregon se ku gjindet, atij nuk ka m’i shkua mbarë!”. Pra, është një besë e dhënë motit, pavarësisht nevojës që mund ta kenë me gjetjen e asaj uble që bart më vete burimin e ujit, atë “zbulim” sikur nuk duan ta bëjnë, e madje edhe mund ta mallkojnë atë që rastësisht e gjen apo, së paku të besojnë në mallkimin e thyerjes së besës. Pavarësisht nevojës për të, është diçka më e madhe që i ndalon.
Vlerat shpirtërore në Krajë u interpretuan në mënyra të ndryshme, duke i paraqitur ato me figuracione të prekshme, siç ishte shpalosja e tyre nëpër vepra ndërtimore, apo thjesht i interpretuan ato sipas mendësisë, duke i bartur brez pas brezi. Rol të veçantë luajti roli i kulteve dhe besimet ndaj tyre, të cilat u shprehën me anë të fenomeneve natyrore dhe u intepretuan si fenomene mbinatyrore, si dhe, më e thjeshta ishte, që këto t’i shprehnin figurativisht, duke bërë gdhendjen e tyre me anë të përfaqësimit të kafshëve apo trupave qiellore. Rastet e tilla mund të hasen në gdhendjet e gjarprit në këndin e murit të shtëpisë, ornamentika gjeometrike mbi derën e së njëjtës shtëpi, gdhendjet mbi portat hyrëse të shtëpive tjera, paraqitja e kafshëve dhe trupave qiellore, paraqitja e simboleve dhe ornamentikave në gurët e varreve, paraqitja e kulteve të simboleve kombëtare, mbishkrimet, vizatimet, dekorimet etj. Të gjitha këto, të përkthyera, shprehen si simbole kulti, të cilat populli i gdhendi nëpër veprat e tij, falë fuqive mbinatyrore, duke iu lutur atyre, si dhe duke shprehur respektin e veçantë mbi fenomenet e ndryshme, të cilat i lidhi me to. Kjo etapë kohore kur populli i gdhendi vetëdijshëm këto simbole dhe pati njohuri t’i intepretojë e të besojë në to, vetëdijshëm ka kaluar në një periudhë kur shfaqen kushtet e reja jetësore dhe obligimet tjera, qofshin ato shoqërore apo fetare. Rëndësinë mbi shprehjen dhe domethënien e tyre mund ta kenë humbur, por mjeshtri ndërtues, pronari i shtëpisë sikur e di që në një vend të caktuar domosdo duhet të jetë një shenjë e tillë. Të pavetëdijshëm në kuptimin e tyre, me rëndësi është që ashtu kanë vepruar të parët dhe ashtu ka mbetur në traditë.
Ngjashëm me këto, traditat u shprehën edhe në mënyra të tjera, të cilat konsiderohen vlera të trashëgimisë së paprekshme. Termi i “trashëgimisë së paprekshme” (trashëgimia jomateriale) gjatë dekadave të fundit është ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme, pjesërisht për shkak të instrumenteve të hartuara nga UNESCO. Kështu, trashëgimia kulturore nuk përfundon te monumentet dhe te trashëgimia e ndërtuar në përgjithësi. Ajo gjithashtu përfshin traditat apo shprehjet e jetesës, të trashëguara nga paraardhësit tanë duke i kaluar ato te pasardhësit, siç janë traditat orale, artet performative, praktikat sociale, ritualet, manifestimet, njohuritë dhe praktikat në lidhje me natyrën dhe universin, si dhe njohuritë dhe shkathtësitë për të prodhuar veprat artizanale tradicionale.
Kështu, sipas kësaj liste, në Krajë është ende i pranishëm Eposi i Kreshnikëve, këngë me rëndësi të veçantë në traditën, kulturën dhe historinë shqiptare. Këngët Kreshnike në Krajë kanë luajtur një rol të madh në ruajtjen e gjuhës, dokeve dhe të çdo elementi qenësor që lidhet me identitetin dhe vitalitetin kombëtar. Këto këngë të mbijetuara në Krajë veçohen me emërtime karakteristike, personazhe, shprehje gjuhësore, vlera të moralshme, etike, estetike dhe etnografike shqiptare, që përputhen me traditën e lashtë të saj. Kështu, këto këngë kanë rëndësi të posaçme, sepse ndërtimi i brendshëm i tyre, u krijua në mënyrë të përkryer falë shprehjeve dhe figuracionit të pasur të thurësve dhe bartësve të tyre. Në Krajë këto këngë u kënduan me lahutë.
Te këngët dhe interpretimi i tyre, vend të rëndësishëm luajnë edhe këngët e ashtuquajtura “këngët malësorçe”, të cilat varësisht nga rrethi ku këndohen, ato emërtohen me emërtimet: Këngë kushtrimi, Këngë majekrahi, Këngë përmajekrahi ose Këngë përkryekrahi. Ndërsa, ndër shqiptarët në Mal të Zi, këto quhen edhe si Këngë termalçe ose Këngë asçerçe, apo në Krajë Këngë përsëg’jatit, mbi zâ ose me k’nue g’jatë etj.
Në përgjithësi, folklori përbën vlera të rëndësishme kulturore dhe artistike, që shprehet përmes tekstit, ritmit, melodisë, estetikës dhe figuracionit. Mënyra e përgjithësimit artistik e përshkon lirikën dhe epikën, duke u harmonizuar hijshëm përmes vetisë të së bukurës estetike në këngë, me frymën e fortë prekëse dhe bindëse. Sidomos, kjo mund të shprehet me besën, e cila përmes këngës ka kapërcyer barrierat e ligjeve jetësore dhe është kthyer shpesh në mite dhe legjenda të paimagjinueshme. Këto janë këngët e mbajtjes së fjalës së dhënë, që tejkalojnë ligjësitë natyrore që dalin nga nëndheu dhe bëjnë çudirat në mbidhe.
Interpretimi i folklorit përmes këngës shprehet përmes ndjenjave të thella emocionale që godasin mbi ngjarjet dhe që mundohen të ringjallin hapësirën kohore që shtrihet mbi rrëfimin. Edhe një herë, pra, ashtu siç zakonisht bëhej në të kaluarën, i drejtohej malit të Rumisë, duke thirrur nga ai, e përmes madhështisë së tij përçohej tutje zëri kumbues i një thirrjeje në formë vajtimi. E tillë është Gjama e Rumisë për dekë t’Skanderbegut, e cila përbën një shënjestër të rëndësishme kulturore në etnosin e Krajës. Përmes saj tregohet përkushtimi nderues i intepretuesit, i cili bën përgatitjen e duhur për interpretim duke u ngritur në këmbë; tregohet saktësimi i motit vajtues që ka goditur atë kohë të shkuar, duke imituar me gojë erën e fortë me gjëmë që frynte mbi malin e Rumisë; si dhe, tregohen ndjenjat emotive që përçojnë lajmin përmes dallgëve të erërave të forta që godasin masivin malor, duke iu drejtuar malit të Rumisë dhe duke kënduar a thirrur gjëmën për Skënderbeun. Sikur Rumia duhej t’i bënte ballë kësaj fatkeqësie që kishte ndodhur. Madhështia e saj legjendare që përcillte krajanët dhe që i mbulonte nën mburojën e saj mistike do të duhej të fajësohej për një ngjarje të tillë. Apo e kundërta, vetëm ajo, pra Rumia mund të ballafaqohej me një goditje aq të rëndë që kishte përfshirë trevat e Arbërisë!
Këtu shprehet rëndësia monumentale që ka natyra. Përkatësisht, elementi identifikues rrethues shprehet përmes vendstrehimit të legjendave që bartte në këtë rast mali i Rumisë. I përcaktuar si vendndodhje e rëndësishme, si pikë referuese mbi të cilën kryhej një ritual shpirtëror, natyra ngërthente në vete monumentalizmin.
Dhe, ashtu e heshtur, ajo tregonte qëndrueshmërinë dhe fuqinë e saj dhe sa më e ngurtë që ishte, aq më mistike bëhej prania e saj mbi banorët që jetonin nën të.
Vlerë tjetër me rëndësi është Vallja kranjane (krajane), e cila e ka zanafillën që në lashtësi. Ajo është e tipit të mbyllur, ku sipas renditjes së valltarëve, ajo merr formën e rrethit, ku valltarët kapen mbas shpine dhe gjatë vallëzimit edhe këndojnë. Kështu, dinamika dhe ritmi i këndimit është në harmoni me dinamikën dhe ritmin e kërcimit. Loja e vallëzimit dhe e këndimit në kor definohen si “valle të kënduara”. Është ky një ritual i këndimit, i cili definohet me togfjalëshin “me ia thanë valles”, e cila është shprehje e valles që “nuk dancohet, e që gjendet sidomos në Shqipërinë e veriut. Këtu kemi shprehjen ‘me ia thanë’, që ka kuptimin me këndue”. Nuk mund të parafytyrohet një vallëzim i tillë pa përcjelljen e këndimit. Duhet të theksohet se këndimi nuk shoqërohet me instrumentet muzikore, çka bën të mendosh se kjo valle e kënduar daton që nga kohët kur nuk kishte instrumente muzikore.
I rëndësishëm është edhe pelegrinazhi dhe roli i tij që luajti ndër banorët, të cilët jetuan nën malet e larta apo rrethinat e tyre. Në këtë aspekt të pelegrinit, janë të pranishëm dy fenomene të besimit popullor: ai i ngritjes së banierit dhe i ngritjes së muranave. Banorët e Krajës, gjatë pelegrinazhit të tyre, gjegjësisht gjatë ngjitjes së tyre në majën e malit të Rumisë, pa lindur dielli, do t’i faleshin atij porsa të lindte ai dhe në këtë rast, ata do ta ngulnin edhe banierin aty.
Veprimi i tillë lidhet edhe me kultin e diellit, si traditë shumëshekullore e krajanëve. Veç kësaj, çdo njeri që ngjitej në majë të Rumisë, qoftë edhe ndonjë ditë tjetër, sipas traditës, e kishte obligim të brendshëm që ta bartte edhe një gur në majën e saj, në mënyrë që maja e Rumisë “të rritej”.
Kështu, me dërgimin dhe hedhjen e gurëve, do të krijohen grumbuj gurësh, të cilët quhen murana. Kjo hedhje guri ka natyrë rituali, shenjtërie, me kuptimin e përshpirtshëm, që të bëjë mirë. Njëjtë, këtë traditë të lashtë, parahistorike, e praktikonin edhe në malin e Tomorrit, të Këndrevicës, Gjalicës, Pashtrikut etj. Ndërsa, në Krajë, duket qartë se ky veprim ritual me gurë bëhet për ta rritur malin më në lartësi dhe për t’i dhënë atij forcë.
Me oborrin e saj të vendosur në Shkodër, mbretëresha Helenë zë vendin e një kujdestareje të përshpirtshme të tempujve të kultit të krishterë katolik në historinë e Arbërisë. Ndër të tjera, përpos ndërtimeve dhe rindërtimeve të kishave dhe manastireve, ajo bëri edhe përtëritjen e tyre, si kuvendin e Shën Mërisë në Shkodër, të Shën Markut në Ulqin, të Shën Mërisë po në Ulqin, të malit të Rumisë, të Shën Françeskut në Kotorr, të Shën Françeskut në Tivar, të katedrales së Shën Gjergjit në Tivar, të kishës së Shna Prendes në Shirgj të bregut të Bunës etj. Madje, ajo bëri edhe rindërtimet e qyteteve të Tivarit të shkatërruar, Sapës, ndoshta edhe të Shasit e Drishtit, dhe, të gjitha këto në viset e Arbërisë: in paribus Albaniae.
(vazhdon)