Përurimin e këtij disertacioni shkencor, punuar dhe paraqitur pranë katedrës akademike të Universetit “Leopoldina Franciske”, në Insbruk të Austrisë, 85 vite më parë nga filozofi vlonjat Tahsin Musa Jonuzi, do ta quaja një homazh jo vetëm mirënjohjeje dhe vlerësimi për autorin, por kujtesë nderimi për gjithë ata shqiptarë që përfunduan në kampet nazizte të shfarosjes, Mathauzen apo Aushvic. Sot libri “Topografia dhe rrjeti rrugor i Shqipnis në kohët e vjetra” shërben si rilindje e një familjeje fisnike, e cila rrugën e vështirë të biznesit me Venecinë e ka filluar me tregtarin e mirënjohur Musa Jonuzi, tejet i njohur pasi lexohej nga qytetarët sa herë shijonin kafenë, si në gëzime dhe në hidhërime. Gojarti popull thotë: “Bëmë o baba, të të ngjaj!”,ose“Fisniku, nëse nuk bën djalën, do të thotë fjalën!” Gjenealogjikisht në këtë rast është e vërtetë. I biri Musait, Tahsini, jo vetëm la dy trashëgimtarë djem, Mentorin dhe Nestorin, por ka lënë edhe fjalën, ku ka shprehur mendimin e tij filozofik. Në gjurmët e babait ecën edhe djemtë, veçanërisht Nestori, një piktor tejet i talentuar, i cili në 50 vitet e fundit, është përfaqësuesi më i denjë i fisnikërisë në artet figurative, sot “Piktor i Popullit”
E nderuar familja Jonuzi, miq e të ftuar, pse vallë është mohuar dhe anashkaluar ky shqiptar i vlerave intelektuale, ky studiues që çeli rrugën e topografisë shqiptare?!
Bota nuk i ka heronjtë, por i krijon, kurse ne i kemi dhe i varrosim duke i mbuluar me pluhurin e harresës. Si shembull mohimi po sjell në këtë podium vlerash Dr. e shkencave filozofike, Tahsin Jonuzin, një intelektual i shquar, lauruar në Insburk të Austrisë, ku ka mbrojtur doktoraturën në filozofi, i harruar me paramendim nga tre regjime (Zogu, diktatura komuniste dhe nga qeveritë e 30 viteve tranzicioni të tejzgjatur). Akademikët tanë të diplomuar në Austri, nuk kishin dëgjuar për këtë shqiptar mendjendritur, pasi ishte i pari shqiptar që hulumtoi për truallin arbëror? I vetmi që ka ngjallur interes për botimin e një pjese të dorëshkrimit shkencor ka qenë Prof. Çabej, por diktatura e ndaloi botimin e tij, se Tahsini ishte “armik” i klasës në fuqi. Po kështu edhe i biri, Nestorin, mjaft i talentuar, pas diplomimit, e emëruan si bojaxhi në NTAN.
Shpikja e madhe e komunizmit, lufta e klasave, më e egra që ka njohur bota, i trajtuan si tradhëtarë dhe antikombëtarë gjithë fisnikët e arsimuar në universitetet perëndimore. Ishte diktatura komuniste që e varfëroi kombin duke zhdukur palcën dhe trurin e kombit (fisnikërinë me inteligjencën me kulturë perëndimore).
Tahsini me 1.265 shqiptarë, u intrenuan në kampet e përqëndrimit në Gjermani. Pas mbytjes me gaz në krematoriume, 800 nga këta shqiptarë pa një varr, partia-shtet solli vetëm kutitë me baltë gjermane dhe i quajti dëshmorë të atdheut. Kurse 465 fisnikë shqiptarë, të arsimuar në perëndim, në një moshë me Tahsin Jonuzin, si Skënder Vrana, Bejkosala, Musa Qemali me të birin etj, u quajtën viktima të luftës. Edhe pushtuesit, në kohë paqeje, erdhën dhe i morën eshtrat e ushtarëve të rënë dhe i rivarrosën me nderimet e duhura, kurse pushteti komunist u mohoi të drejtën e një varri në tokën mëmë, si pa atdhe.
Le të ndalemi te risitë e autorit. Libri i Tahsin Jonuzit flet për shpërndarjen e rrjetit rrugor, qendrave të banuara, rrjetit ujor tejet të pasur të këtij kombi të lashtë. Tahsini ishte 25 vjeç kur mbrojti doktoraturën, solli një risi në fushën e hartografi-topografisë. Ai njihet si studiuesi i parë shkencor që u mor me topografi. Ndoshta i ndikuar nga kultura gjermane dhe vendimet e Kongresit të Berlinit, që Shqipëria të ngelej vetëm bregdeti perëndimor, autori është përqëndruar në hartën londineze.
Pse kjo temë u trajtua si temë filozofike dhe u aprovua nga katedra e filozofisë?
1-Rrugët ose rrjetin urbanistik të vendit tonë në antikitet që paraqet autori, janë rrugët e jetës që lidhin epokat e mëdha historike që fillojnë me epokën e hershme të gurit (paleolitin), vazhdojnë me neolitin, me mesjetën deri në kohën e re.
2- Pozicionimi, shpërndarja, emërtimet e vendbanimeve të lashta, që sot kanë vlerën e fakteve toponimike vlejnë si dëshmi e vazhdimësisë së jetës.
3-Sipas pozitës gjeografike të maleve, kodrave, fushave, lumenjve, liqeneve apo kënetave, epokave të njohjes për herë të parë nga albanologët, si (arkeologë, mbishkrime, paleontologë), autori ka bërë jo vetëm lidhjen mes epokave, por dhe krahinave gjeografike si dhe fiseve pellazgo-iliro-arbërore.
4- Ka hulumtuar mjaft autorë të huaj që nga antikiteti deri në ditët që ai jetoi. Përmes perifrazimeve të studiuesve si, Pauzania, Ptolemeu, Skylaksi, Polibi, Çezari, Hahni, Karl Patç, Straboni, Ciceroni, Plini Plaku, Apiani, Jireçek, Thallozi, Stefan Bizantini, Ana Komnena, Livius, Ipen, Prashniker, Leik etj, sjellë për lexuesin një pamje panoramike të Shqipërisë antike.
5-Ka shumë për të folur rreth librit, por vlera kryesore e tij qëndron se është i pari studiues topografik në vendin tonë që paraqitet me një punim shkencor serioz.
Dy fjalë për bashkëpunëtorët; librit do t’i rritej më shumë vlera:
*Nëse bashkë me përkthimin do të ishte dorëshkrimi origjinal në gjermanisht.
*Fjalët e autorit në fletëpalosjen e ballinës së parë kanë më shumë vlerë, ndaj duhet të vendoseshin si hyrje në studim, pasi aty është cekur pozita gjeografike, periudhat historike, pushtimet e njëpasnjëshme.
*Duhet të përfshiheshin trojet etnike dhe qytetet antike me vazhdimësi jete, si Kanina. Autori e zë në gojë Thronionin, por pa e sqaruar se cila qendër urbane ishte, kur Pauzania flet gjerësisht për Thronionin, emri i lashtë i Kaninës që merret nga historiografia si model i vazhdimësisë së jetës qysh nga mijëvjeçari II p.k. Në rrugën e vjetër nën Kaninë që nuk përmendet aty, sot është ndërtuar Bajpasi.
*Autori sipas Karlo Bo, shpreson të zhvillohet një shkencë ambicioze dhe e ndërgjegjshme shqiptare, misioni i denjë e tërheqës i së cilës të jetë qartësimi i situatës së vendbanimeve, kur vendi hyri për herë të parë në rrjedhat e historisë.
Pikërisht këto kritere kanë shumë vlerë në një studim ndaj duhet redaktori, si njohës i fushës së topografi-hartografisë.