Koha javore: Z. Vulaj, ju keni qenë aktiv për më shumë se 30 vjet në komunitet dhe keni qenë drejtor ekzekutiv i Këshillit Kombëtar Shqiptaro-Amerikan (NAAC). Çfarë ndodhi, pse NAAC ndaloi së funksionuari?
M. Vulaj: Pas një mandati relativisht të suksesshëm, ku zgjerova ndikimin dhe praninë e NAAC, u largova nga organizata në vitin 2006 për shkak të një sëmundjeje të papritur. Në atë kohë, edhe pse ende nuk ishte shpallur, pavarësia e Kosovës ishte një përfundim i pashmangshëm dhe unë nxitova organizatën të ndryshonte drejtim dhe të punonte për të nxitur zhvillimin ekonomik në Kosovë dhe në rajon në tërësi. Isha i bindur se ky ishte hapi i ardhshëm i domosdoshëm që do të siguronte interesat e SHBA-së, do të sillte stabilitet për rajonin dhe një të ardhme për të rinjtë. Paraqita një plan dhe figurat kryesore në Kongres që do të duheshin për të realizuar këtë vizion dhe që do të shfaqeshin si brezi i ri i liderëve. Nuk mendoj se ky plan u zbatua plotësisht, por nuk është aq e thjeshtë. Ndodhën disa gjëra pothuajse njëkohësisht që, sipas mendimit tim, çuan në rënien përfundimtare të NAAC-ut.
Së pari, pati një ndjenjë në rritje të kënaqësisë dhe apatisë brenda komunitetit nga ku NAAC merrte mbështetjen e tij. U krijua një ndjesi se “puna ishte përfunduar” dhe, me zbutjen e urgjencës që solli lufta në Kosovë, interesi dhe mbështetja ranë.
Së dyti, Kosova bëri një llogaritje të gabuar, të tmerrshme. Pas shpalljes së pavarësisë në vitin 2008, ekzistonte bindja se organizata të tilla si NAAC nuk ishin më të nevojshme, pasi tani kishin ambasadën e tyre. Mund t’ju them me bindje se sot ata pendohen thellësisht për këtë.
Së treti, mungesa e vizionit nga NAAC. Organizata nuk arriti të kalonte në rolin që unë kisha propozuar ose diçka të ngjashme, që do t’i mundësonte të vazhdonte rolin e saj të rëndësishëm dhe të rriste ndikimin e saj.
Koha javore: Javën e kaluar vizituat Shqipërinë, Maqedoninë e Veriut, Kosovën dhe Malin e Zi në vizitën tuaj të parë zyrtare si kryetar i Këshillit të Marrëdhënieve Shqiptaro-Amerikane (AARC). A mund të na tregoni për këtë vizitë? A do ta konsideronit të suksesshme dhe si një faqe të re në marrëdhëniet e diasporës shqiptare me vendlindjen?
M. Vulaj: Mendoj se vizita ishte jashtëzakonisht e suksesshme. Patëm takime me tre kryeministra, një president, dy zëvendëskryeministra, ish-presidentë dhe ish-kryeministra, si dhe shumë faktorë të tjerë të rëndësishëm. Është e qartë se ekziston një etje për angazhim, për shkak të vakumit të krijuar në Uashington pas shuarjes së NAAC-ut.
Ndërkohë, Serbia, nga ana tjetër, mendoj se mësoi nga suksesi i komunitetit tonë dhe u bë shumë aktive në Uashington. Me kombinimin e mungesës së një zëri të vazhdueshëm nga komuniteti ynë dhe një Serbie aktive e mirëfinancuar, narrativa në DC ka ndryshuar ndjeshëm. Vendet që vizituam e kuptojnë këtë dhe po kërkojnë ndihmë për të luftuar këtë fenomen dhe për të tërhequr më shumë vëmendje dhe investime nga SHBA në rajon. Unë gjithmonë kam besuar se duhet krijuar një marrëdhënie strukturore midis diasporës dhe atdheut, në mënyrë që të mos varet nga individët e momentit, por të krijojë një trashëgimi institucionale që siguron vazhdimësinë dhe shmang pikërisht atë vakum që kemi sot.
Koha javore: Cilat janë planet afatshkurtra dhe afatgjata të AARC?
M. Vulaj: Qëllimi ynë afatshkurtër është të krijojmë një zyrë të plotë dhe të pajisur në Uashington, dhe jemi në rrugën e duhur për ta realizuar këtë. Në planin afatgjatë, do të doja të shihja krijimin e një marrëdhënieje strukturore si ajo që përmenda më lart dhe ndërtimin e një qendre të fuqishme që edukon dhe ndikon në të dy anët e Atlantikut drejt forcimit të marrëdhënieve transatlantike dhe interesave të përbashkëta.
Koha javore: Ju keni qenë të përfshirë në hartimin e Marrëveshjes së Ohrit dhe Kushtetutës së Kosovës. Çfarë mund të na thoni për këtë dhe a do të kishit bërë diçka ndryshe duke marrë parasysh situatën e sotme në rajon?
M. Vulaj: Në Ohër pamë që shqiptarët nuk ishin të përgatitur për një proces të tillë dhe sugjeruam dhe dërguam një nga këshilltarët tanë, Dr. Paul Williams, profesor i së drejtës në Universitetin Amerikan në Washington D.C. dhe drejtues i Grupit të së Drejtës Ndërkombëtare Publike dhe Politike, për t’i ndihmuar me përgatitjet për negociatat e paqes. Fatkeqësisht, dokumenti që u përgatit dhe u dorëzua u ndryshua ndjeshëm gjatë negociatave dhe, ndonëse mbetet një sukses i madh që ndryshoi të ardhmen e Maqedonisë për mirë, ai la disa boshllëqe që mbetën të pazgjidhura edhe sot.
Sa i përket Kushtetutës, ishte një përvojë e jashtëzakonshme. Sërish, Paul, i cili kishte dhe vazhdon të ketë përvojë në hartimin e shumë marrëveshjeve të paqes dhe kushtetutave anembanë botës, u ngarkua me hartimin e versionit fillestar. Natyrisht, siç e theksoi edhe artikulli i fundit në Danas, ne bëmë përpjekje të mëdha për të siguruar mbrojtjen dhe përfaqësimin e drejtë të të gjithë qytetarëve të Kosovës. Qëllimi ishte të kishim një dokument bazë për momentin e shpalljes së Pavarësisë, në vend që diçka t’u imponohej nga komuniteti ndërkombëtar. Problemi me qasjen e fundit është se përfshihen shumë aktorë dhe përfundimisht dokumenti mund të pasqyrojë interesa të tjera përveç atyre të qytetarëve të Kosovës. Kjo është pikërisht ajo që ndodhi me versionin përfundimtar të Kushtetutës.
Në përgjithësi, është një dokument i mirë, por ka një mangësi thelbësore: në vend që të mbrojë pakicat, u jep atyre një fuqi disproporcionale për të mbajtur peng shumicën. Si rezultat, çështje të tilla si referendumi, ndryshimi i Himnit Kombëtar pa fjalë dhe një flamur pothuajse pa kuptim, përfundojnë në duart e 10 deputetëve serbë në Parlament, të cilët në fakt kontrollohen nga Beogradi. Sigurisht, ky nuk ishte synimi fillestar dhe në asnjë mënyrë nuk i shërben interesit të qytetarëve të Kosovës.
Koha javore: Cilat janë gjasat reale që katër vendet e rajonit të anëtarësohen në Bashkimin Evropian në të ardhmen e afërt?
M. Vulaj: Gjasat nuk janë vetëm reale, por edhe të domosdoshme, edhe pse secili vend ndodhet në një fazë të ndryshme. Shqipëria dhe Mali i Zi ka të ngjarë të kenë përfunduar të gjitha ndryshimet e nevojshme ligjore dhe të kenë përmbushur të gjitha kriteret deri në vitin 2027. Maqedonia e Veriut është mbajtur padrejtësisht pezull nga BE dhe aktualisht është e bllokuar nga Bullgaria për shkak të disa kërkesave të padrejta për ndryshime kushtetuese. Kosova, fatkeqësisht, është e lidhur me Serbinë për shkak të mosmarrëveshjes kufitare dhe nuk do të mund të ecë përpara derisa kjo të zgjidhet ose normalizohet. Ndërkohë, duke pasur parasysh cenueshmërinë e Ballkanit Perëndimor të dobët, BE-ja duhet të zhvillojë një status ndërmjetësues për këto vende, i cili do t’u mundësonte atyre të përfitonin nga fondet e BE-së dhe të kishin qasje në tregjet e saj, por ndoshta pa të drejtë vote. Kjo do të nxiste zhvillimin dhe konsolidimin e këtyre vendeve, duke mos i lënë plotësisht të ekspozuara ndaj ndikimit rus dhe kinez. Ato janë shumë të dobëta për t’i bërë ballë një presioni të tillë të vetme. Në fund të fundit, kjo nuk kërcënon vetëm ato, por edhe interesat e BE-së dhe SHBA-së.
Koha javore: Si mund të ndalojmë emigrimin masiv të shqiptarëve të Malit të Zi?
M. Vulaj: Ky fenomen nuk është i kufizuar vetëm te shqiptarët e Malit të Zi, por është një fenomen rajonal. Shkaku kryesor është mungesa e perspektivës për të rinjtë – shtete të dobëta, korrupsion, mungesë zhvillimi ekonomik dhe mungesë mundësish. Përgjigjja qëndron në bashkëpunimin mes këtyre vendeve për të krijuar një treg më të madh për investitorët dhe për të forcuar marrëveshjet qeveritare që do të parandalonin ndërhyrjen kineze dhe ruse, duke stimuluar investime nga SHBA dhe BE. Rajoni është i mrekullueshëm dhe nuk do të kishte arsye për t’u larguar nëse njerëzve do t’u ofrohej një e ardhme ku fëmijët e tyre mund të edukohen dhe të kenë mundësi punësimi. Këto zona janë ndër më të bukurat në botë.
Çdo cep i Malit të Zi është i mrekullueshëm dhe nuk do të kishte asnjë arsye për t’u larguar nëse njerëzit do të kishin shpresë për një të ardhme ku fëmijët e tyre mund të arsimohen dhe ku vendet e punës dhe mundësitë do të ishin të shumta. Fatmirësisht, në Ballkan po shfaqet një gjeneratë e re lidershipi, siç është edhe kryeministri juaj këtu, që ndan këtë vizion. Të gjithë aktorët në rajon dhe jashtë tij, përfshirë Shtetet e Bashkuara, duhet të punojnë së bashku për ta bërë këtë vizion realitet. Ne kemi jetuar përmes alternativës tjetër dhe është e pafalshme t’ua lëmë atë trashëgimi fëmijëve tanë.
Bisedoi: Gjovalin Nikçi