Organizmi i qytetarëve përmes subjekteve politike apo atyre nga shoqëria civile mori përmasa të mëdha mënjëherë pas miratimit të pluralizmit (1990). Dhe nuk ka si të ishte ndryshe, sepse sistemi monist ndalonte organizimin e lirë të qytetarëve, sepse çdo gjë e kishte nën kontroll partia-shtet përmes organizatave te tyre, përmes parullës ideologjike të “vëllazërim-bashkimit”, që ishte fasadë e vendeve të ish-Kampit socialist.
Nga një politikë të tillë perfide të ideologjisë së kohës më së shumti ishin të dëmtuara kombësitë, që ishte sinonim për pakicat kombëtare, përkatësisht popujt e ndarë. Në ketë aspekt në pozitë më të pavolitshme ishin ata që ishin numërikisht më të pakët, ku shqiptarët në Mal të Zi, ishin rast tipik i kësaj kategorie. Kemi të bëjmë me kohën e sfidave dhe mbijetesës për ruajtjen e identitetit kombëtar në këtë mjedis.
Propaganda kundër partive nacionale
Nga ana e pushtetit themelimi i partive nacionale nuk është pritur mirë, sepse përmes tyre demaskohej politika moniste në lidhje me çështjet e pabarazisë nacionale për pjesëtarët e popujve pakicë në Mal të Zi. Ishte koha e mohimit të lirisë se fjalës dhe shprehjes së mendimit, përreth pesë dekada të kohës së monizmit, me pasoja negative për pjesëtarët e popujve pakicë. Duke qenë të vetëdijshëm se pluralizmi politik ishte realitet, se ka kaluar koha kur të gjithë i kishte nën ombrellën e vet, pushteti u angazhua me propagandë perfide kundër partive nacionale, sidomos kundër shqiptarëve dhe boshnjakëve.
Një propagandë e tillë ishte në sinkron me kohën kur shteti i përbashkët ish-Jugosllavia ishte në prag të shkatërrimit si rezultat i politikës hegjemoniste serbe, që si aleat besnik në atë kohë e kishte edhe Malin e Zi.
Të papërgatitur emocionalisht se koha e monizmit ka përfunduar, pushteti nuk kishte guxim të pranojë pabarazinë praktike të popujve pakicë, andaj ka munguar shpjegimi nga ana e tyre se cilat ishin arsyet e formimit të subjekteve të tilla politike që ishin në favor të përfaqësimit politik të popujve përkatës në këtë mozaik multinacional.
Pikërisht në rrethana të reja (1991), në vend që PDS-ja të kishte qëndrim kritik për kohën e kaluar, e madje të kërkonin falje ndaj popujve pakicë siç quhen këtu pakicat kombëtare, ata vazhduan kursin e vjetër si në monizëm pa përfillur kërkesat e pakicave. Qëndrimi i tillë i ngurtë dhe propaganda ndaj subjekteve nacionale të posaformuara, duke proklamuar konceptin e shtetit qytetar nën vellon e hegjemonizmit, dëshmoi strategjinë e pushtetit ndaj subjekteve të tyre!
Koha e mbijetesës dhe fushata antishqiptare
Nëse në monizëm, koncepti i përfaqësimit autentik ishte sintagmë e panjohur, sepse çdo gjë filtrohej nga partia-shtet, me qëllim të përfaqësimit formal me pjesëtarë të pakicës kombëtare, me individë me identitet të zbehtë kombëtar. Dhe nga të tillët ku në rend të parë ishte përshtatshmëria politike ka qenë iluzion të angazhoheshin në avancimin e pozitës dhe statusit të shqiptarëve. Edhe pse ka pasur përjashtime, ata ishin të rrallë, sikurse ishte periudha kohore nga viti 1968 e më pas, kur edhe u realizuan disa të drejta të mohuara të shqiptarëve në Mal të Zi. Ndërsa periudha më e errët është koha pas vitit 1981, kur u zyrtarizua politika antishqiptare nga pushteti i kohës, për të luftuar gjoja dukuritë e “nacionalizmit” e “irredentizmit” shqiptarë në Mal të Zi, që pati efekte negative në këtë mjedis, sidomos në fushën e arsimit. Nga një veprim i tillë i pushtetit, shqiptarëve iu mohuan edhe ato pak të drejta të realizuara në praktikë, që zgjati deri në miratimin e pluralizmit politik (1990). Ishte kjo koha e mbijetesës së shqiptarëve në hapësirën e tyre etnogjeografike me pasoja shumëdimensionale, që janë të pranishme deri në ditët tona.
Nga opozita, në koalicionin qeveritar
Me miratimin e pluralizmit, përfaqësimi i shqiptarëve filloi të realizohej përmes përfaqësuesve të tyre nga ana e subjekteve politike nacionale. Eshtë tjetër gjë se sa është arritur në këtë drejtim, por angazhimet nuk kanë munguar përmes deputetëve në Kuvendin e Malit të Zi. Duhet cekur se nga viti 1991-1997, çdo tentim i përfaqësuesve shqiptarë në Kuvendin e Malit të Zi injorohej, sepse kishim vazhdimësi të mentalitetit politik si në monizëm, ndërsa ndryshimi filloi nga viti 1997. Ishte kjo kohë e kthesës politike, me ndarjen në dy pjesë së partisë shtet PDS (DPS), ku shqiptarët për të parën herë u bënë pjesë e Qeverisë (1998), me postin e ministrit në Ministrinë e Popujve Pakicë. Duke qenë pjesë e koalicionit qeveritar, disa çështje filluan të ndryshojnë në aspektin pozitiv, por është dashur të arrihet më shumë, sepse shqiptarët kanë dhënë kontribut në demokratizimin e Malit të Zi, ndërsa votat e tyre ishin vendimtare në pavarësinë e këtij vendi (21 maj 2006).
Përfaqësuesi i partisë nacionale, në nivele të ndryshme qeveritare duhet të angazhohet për përfaqësim të denjë autentik në dikasterët përkatës për të dëshmuar jo vetëm përfaqësim nacional, por edhe dëshmi profesionale. Andaj subjektet politike duhet të jenë të kujdesshme kur përzgjedhin individët të cilët duhet të jenë profesionistë të dëshmuar dhe të guximshëm për t’u ballafaquar me çështjet e ndryshme, e jo oportunist apo vazal të pushtetit, sepse të tillët janë të dëmshëm për subjektin që e përfaqësojnë.
Përfaqësimi autentik, obligim e përgjegjësi
Në spektrin politik dallimi në mes partive politike nacionale e atyre qytetare është se ato nacionale janë në mbrojtje të të drejtave të popullatës përkatëse, ndërsa ato qytetare janë identike si nga koha e monizmit, me përfaqësim të përgjithshëm të qytetarëve. Nëse në monizëm ishte rrezik të trajtohej pozita dhe statusi i pakicave kombëtare, në pluralizëm një mundësi e tillë është praktikë. Pikërisht në lidhje me këtë çështje u themeluan partitë nacionale, që të jenë zëdhënëse e popujve të tyre, për avancim të pozitës dhe statusit të tyre. Dhe nga një moment i tillë na paraqitet edhe sintagma përfaqësimi autentik, që nënkupton përfaqësuesit e partive nacionale, duke eliminuar një mundësi të tillë atyre shqiptarëve që janë në partitë qytetare-malazeze. Dhe nuk ka si të jetë ndryshe, sepse shqiptarët në partitë malazeze nuk kanë trajtuar kërkesat e shqiptarëve për barazi nacionale e qytetare. Më një fjalë, ata janë aty për interesa të ngushta personale dhe si të tillë janë të pazëshëm për çështjet preokupuese të popullsisë shqiptare, sepse të tillat sipas tyre janë në ingerencë të partive nacionale. Pikërisht një qasje e tillë dëshmon dallimin në mes të shqiptarëve në partitë qytetare-malazeze dhe në ato nacionale!
Injorohet parimi i partneritetit
Në saje të analizës tridhjetëvjeçare të pluralizmit politik, kur bëhët fjalë për përfaqësimin politik të popujve pakicë, del qartë se pushtetit i intereson përfaqësimi sa më formal i partive nacionale në Parlament, pa ndikim në vendimmarrje dhe pa efekte pozitive për popullsinë e përfaqësuar, duke injoruar raportin e partneritetit si parim i demokracisë parlamentare.
Madje në këtë kuadër nga ana e pushtetit (PDS) janë bërë ndryshime në Ligjin zgjedhor (2011) ku pakicave (boshnjake e shqiptare) iu është rezervuar 0.7% e votave të vlefshme për pjesëmarrje në ndarjen e mandateve, që më së shumti mund të jenë 3 mandate deputeti, ndërsa për kroatët kjo përqindje është 0.35. Nga një formulim i tillë shqiptarët humbën të drejtat e arritura, që u dëshmua nga zgjedhjet vijuese (2012) e më pas. Ndryshimi i Ligjit zgjedhor, në favor të popujve pakicë, sipas standardeve ndërkombëtare duhet të jetë obligim shtetëror, sepse vetëm përfaqësimi autentik eliminon asimilimin politik.
Përfundimisht del qartë se pushtetit i konvenon që pakicat të jenë të përfaqësuara me sa më pak deputetë, e mundësisht edhe ata të jenë formalë me kostumin e pushtetit, pa ndikimin e duhur në vendimmarrje, ku në një situatë të tillë pakicat humbin peshën e tyre politike, ndërsa pushteti ka realizuar objektivin e vet duke zbehur apo eliminuar identitetin politik të popujve pakicë.